Stigma Definitie

Stigma is een eigenschap of kenmerk dat een persoon als anders dan anderen kenmerkt en dat zijn of haar identiteit in hoge mate in diskrediet brengt. De oude Grieken gebruikten de term stigma om een in het lichaam gesneden of gebrandmerkt merkteken aan te duiden dat de drager ervan als iemand met een moreel gebrek aanduidde, zoals een slaaf, misdadiger of verrader. De socioloog Erving Goffnan blies de term nieuw leven in en definieerde stigma als een eigenschap die iemands identiteit bederft, waardoor hij of zij in de hoofden van anderen “van een volledig en normaal persoon tot een bedorven, afgeprijsd persoon” wordt gereduceerd. Stigmatiserende kenmerken worden geassocieerd met negatieve evaluaties en devaluerende stereotypen. Deze negatieve beoordelingen en stereotypen zijn algemeen bekend onder de leden van een cultuur en worden een basis voor het uitsluiten, vermijden en discrimineren van mensen die het stigmatiserende kenmerk bezitten (of waarvan men denkt dat ze het bezitten). Mensen die nauw verbonden zijn met dragers van stigma kunnen ook een deel van de negatieve effecten van stigma ervaren, een verschijnsel dat bekend staat als stigma door associatie.

Stigma zit niet in een persoon maar in een sociale context. In de Verenigde Staten worden homo’s en lesbiennes bijvoorbeeld in allerlei situaties gestigmatiseerd, maar niet in een homobar. Afro-Amerikanen worden gestigmatiseerd op school, maar niet op het basketbalveld. Dit contextuele aspect van stigmatisering betekent dat zelfs kenmerken die niet typisch als stigmatiserend worden beschouwd, in sommige sociale contexten toch tot sociale devaluatie kunnen leiden (bv. heteroseksueel zijn op een gay pride rally). Sommige kenmerken zijn echter zo alomtegenwoordig gedevalueerd in de samenleving dat dragers van die kenmerken stigmatisering ervaren in een breed scala van situaties en relaties. De gevolgen van stigmatisering zijn voor deze individuen veel ernstiger dan voor hen die slechts in zeer beperkte contexten stigmatisering ervaren.

Stigmatypen en dimensies

Goffman categoriseerde stigmatiserende kenmerken in drie hoofdtypen: tribale stigmatisering, gruwelen van het lichaam, en smetten op het karakter. Stammenstigma’s worden van generatie op generatie doorgegeven en omvatten lidmaatschap van gedevalueerde raciale, etnische of religieuze groepen. Gruwelen van het lichaam zijn niet-erfelijke lichamelijke kenmerken die worden gedevalueerd, zoals zwaarlijvigheid of lichamelijke misvorming. Karaktereigenschappen zijn individuele persoonlijkheids- of gedragskenmerken die worden gedevalueerd, zoals het zijn van een kindermisbruiker of verkrachter.

Stigma’s verschillen ook op belangrijke dimensies, zoals de mate waarin ze te verbergen en te controleren zijn, en waarin ze als gevaarlijk worden beschouwd. Deze verschillen hebben belangrijke implicaties voor hoe de gestigmatiseerden door anderen worden behandeld, en hoe stigma wordt ervaren door degenen die een stigmatiserende aandoening hebben.

Sommige kenmerken (bijv. zwaarlijvigheid) zijn zichtbaar of kunnen niet gemakkelijk voor anderen worden verborgen, terwijl andere (bijv. het zijn van een veroordeelde misdadiger) niet zichtbaar zijn of gemakkelijker kunnen worden verborgen. Personen van wie het stigma zichtbaar is, hebben met andere problemen te kampen dan personen van wie het stigma onzichtbaar is. Mensen die zichtbaar gestigmatiseerd zijn, lopen meer kans op vermijding en afwijzing door anderen dan mensen wier stigma verborgen is. Bijgevolg zullen de eerstgenoemden het gedrag van anderen eerder interpreteren in termen van hun stigma en zullen zij zich meer bezighouden met de manier waarop anderen hen behandelen. Mensen van wie de stigma’s verborgen kunnen blijven, hebben daarentegen een andere reeks zorgen. Hoewel ze misschien in staat zijn hun stigma voor anderen te “passeren” of te verbergen, kunnen ze toch bezig zijn met het achterhalen van de houding van anderen ten opzichte van hun (verborgen) stigma en met het bepalen hoe en wanneer ze hun stigma aan anderen bekendmaken. Zij moeten leven met de angst dat anderen hun stigma ontdekken en dat zij in diskrediet worden gebracht. Ze kunnen het ook moeilijker hebben om anderen zoals zij te vinden om mee om te gaan, wat kan leiden tot sociaal isolement en een lager gevoel van eigenwaarde.

De waargenomen beheersbaarheid van een stigma is ook belangrijk. Stigma’s worden als controleerbaar ervaren wanneer men denkt dat de drager verantwoordelijk is voor het verkrijgen van het stigmatiserende kenmerk of wanneer men denkt dat de aandoening door het gedrag van de drager kan worden weggenomen. Zwaarlijvigheid, drugsverslaving en kindermishandeling zijn voorbeelden van stigma’s die over het algemeen als beheersbaar worden beschouwd; terwijl huidskleur en lichamelijke handicap voorbeelden zijn van stigma’s die over het algemeen als oncontroleerbaar worden beschouwd. Mensen met stigma’s waarvan men denkt dat ze beheersbaar zijn, hebben meer afkeer, worden afgewezen en krijgen minder snel hulp dan mensen van wie de stigma’s als oncontroleerbaar worden gezien. De waargenomen beheersbaarheid kan ook het gedrag van de drager beïnvloeden. Degenen die hun stigma als controleerbaar beschouwen, zullen zich bijvoorbeeld meer richten op het ontsnappen of elimineren ervan dan degenen die hun stigma als oncontroleerbaar beschouwen.

Functies van stigma

De meeste wetenschappers beschouwen stigma als sociaal geconstrueerd, wat betekent dat de specifieke attributen of kenmerken die worden gestigmatiseerd, worden bepaald door de samenleving. Deze opvatting wordt ondersteund door het bewijs van variabiliteit tussen culturen in de eigenschappen die worden gestigmatiseerd. Zo wordt zwaarlijvigheid in de Verenigde Staten ernstig gestigmatiseerd, in Mexico veel minder, en in sommige culturen wordt zwaarlijvigheid juist geprezen. Zelfs binnen een en dezelfde cultuur kan de mate waarin een bepaalde eigenschap stigmatiserend is in de loop van de tijd veranderen. In de Verenigde Staten bijvoorbeeld was gescheiden zijn vroeger veel stigmatiserender dan tegenwoordig. Er bestaan echter een aantal overeenkomsten tussen culturen wat betreft de kenmerken die worden gestigmatiseerd.

Sociaal stigma komt in elke samenleving voor. Deze universaliteit suggereert dat stigmatisering een functionele waarde kan hebben voor individuen, groepen, of samenlevingen. Op individueel niveau kan het neerhalen van een ander iemand een beter gevoel geven over zichzelf als individu. Op groepsniveau kan het devalueren van andere groepen mensen helpen zich in vergelijking daarmee beter te voelen over hun eigen groep. Op maatschappelijk niveau kan het negatief stereotyperen en devalueren van mensen met een lage sociale status hun lagere status rechtvaardig en verdiend doen lijken, waardoor sociale ongelijkheden in de samenleving worden gelegitimeerd. Stigmatisering kan ook nog een vierde functie hebben. Evolutionaire psychologen stellen dat het bij mensen geëvolueerd kan zijn om de gevaren te vermijden die gepaard gaan met het samenleven met andere mensen. Meer in het bijzonder stellen zij dat mensen cognitieve aanpassingen hebben ontwikkeld waardoor zij mensen uitsluiten (stigmatiseren) die eigenschappen bezitten (of waarvan men denkt dat zij die bezitten) die (a) erop wijzen dat zij parasieten of andere besmettelijke ziekten bij zich dragen (zoals een lichamelijke misvorming of AIDS), (b) erop wijzen dat zij een slechte partner zijn voor sociale uitwisseling (zoals een strafblad), of (c) erop wijzen dat zij lid zijn van een outgroup die kan worden uitgebuit voor het gewin van de eigen groep.

Gevolgen van stigmatisering

Stigmatisering heeft diepgaande en verstrekkende negatieve gevolgen voor degenen die stigmatiserende kenmerken dragen (of van wie gedacht wordt dat zij die dragen). Stigmatisering wordt in verband gebracht met een lagere sociale status, armoede, verminderd cognitief en sociaal functioneren, een slechtere lichamelijke gezondheid en een slechtere geestelijke gezondheid. Deze negatieve effecten kunnen via verschillende wegen optreden.

Directe effecten

Stigmatisering heeft directe negatieve effecten op de dragers doordat de kans op sociale afwijzing, uitsluiting, vooroordelen en discriminatie toeneemt. Onderzoek heeft uitgewezen dat gestigmatiseerden kwetsbaar zijn voor een verscheidenheid aan vormen van sociale afwijzing, zoals scheldpartijen, beledigingen, bespotting, vermijding en geweld. Mensen die gestigmatiseerd zijn, worden ook slechter behandeld op de werkplek, in het onderwijs, in de gezondheidszorg, op de woningmarkt en in het strafrechtelijk systeem. Stigmatisering heeft zelfs negatieve gevolgen voor gezinsrelaties. Ouders betalen bijvoorbeeld minder vaak voor de hogeschoolopleiding van hun dochters die zwaar zijn dan van dochters die slank zijn. Discriminatie kan interpersoonlijk zijn (bv. wanneer een vrouw door een man wordt afgewezen vanwege haar gewicht) of institutioneel (bv. wanneer een vrouw een baan als stewardess wordt geweigerd vanwege institutionele lengte- en gewichtseisen).

Stigma kan ook directe, negatieve effecten hebben op de gestigmatiseerde door de werking van verwachtingsbevestigingsprocessen. Wanneer mensen negatieve overtuigingen hebben over een persoon vanwege het stigma van die persoon (bijvoorbeeld geloven dat iemand die opgenomen is geweest voor psychische aandoeningen gevaarlijk is), kunnen hun overtuigingen (onjuist of juist) ertoe leiden dat ze zich tegenover de gestigmatiseerde op bepaalde manieren gedragen die in overeenstemming zijn met hun overtuigingen (bijvoorbeeld de gestigmatiseerde vermijden, hem argwanend bekijken, weigeren hem in dienst te nemen). Deze gedragingen kunnen ertoe leiden dat de gestigmatiseerde reageert op een manier die de aanvankelijke evaluatie of het stereotype bevestigt (bv. boos worden, vijandig worden). Dit kan gebeuren zonder dat de gestigmatiseerde persoon zich ervan bewust is dat de andere persoon (waarnemer) negatieve stereotypen heeft, en zelfs wanneer de waarnemer zich er niet van bewust is dat hij negatieve stereotypen heeft.

Mensen die gestigmatiseerd worden, worden niet altijd negatief behandeld door degenen die niet gestigmatiseerd zijn. Mensen voelen vaak ambivalentie ten opzichte van de gestigmatiseerden; ze kunnen sympathie voelen voor de benarde situatie van de gestigmatiseerden en tegelijkertijd het gevoel hebben dat de gestigmatiseerden afhankelijk, lui of zwak zijn. Mensen kunnen ook afkeer en negatief affect ervaren ten opzichte van de gestigmatiseerden, maar ook positief op hen willen reageren om niet bevooroordeeld over te komen, hetzij op anderen of op zichzelf. Als gevolg van deze tegenstrijdige motieven en gevoelens worden dragers van stigmatisering soms uiterst positief en soms uiterst negatief behandeld. Mensen gedragen zich positiever ten opzichte van gestigmatiseerde personen in een openbare omgeving dan in een privé-setting, en rapporteren minder bevooroordeeld te zijn op expliciete metingen van voorkeur (zoals attitudevragenlijsten) dan op impliciete metingen van voorkeur (zoals reactietijd, of andere metingen van attitudes die niet onder bewuste controle staan). Deze tegenstrijdige antwoorden kunnen het voor de gestigmatiseerde moeilijk maken om te peilen hoe anderen werkelijk over hem denken.

Indirecte effecten

Stigma heeft ook indirecte effecten op de gestigmatiseerde, doordat het beïnvloedt hoe zij hun sociale wereld waarnemen en interpreteren. Vrijwel alle leden van een cultuur, ook de dragers van stigma, zijn zich bewust van culturele stereotypen die met stigmatisering samenhangen, zelfs als zij deze niet persoonlijk onderschrijven. Mensen die gestigmatiseerd zijn, zijn zich ervan bewust dat zij in de ogen van anderen gedevalueerd worden, kennen de dominante culturele stereotypen die met hun stigma samenhangen, en beseffen dat zij het slachtoffer van discriminatie zouden kunnen zijn. Deze overtuigingen zijn collectieve voorstellingen, in die zin dat zij doorgaans worden gedeeld door anderen die hetzelfde stigma dragen. Deze collectieve voorstellingen beïnvloeden de manier waarop dragers van stigmatisering situaties benaderen en interpreteren waarin zij het risico lopen te worden gedevalueerd, negatief te worden gestereotypeerd of het doelwit te worden van discriminatie. Voor sommigen kan hun stigma een lens worden waardoor ze hun sociale wereld interpreteren. Ze kunnen waakzaam worden voor tekenen van devaluatie en anticiperen op afwijzing in hun sociale interacties.

Collectieve representaties kunnen negatieve effecten hebben op de gestigmatiseerde doordat ze hun bezorgdheid vergroten dat ze negatief geëvalueerd zullen worden vanwege hun stigma, een psychologische toestand die identiteitsbedreiging wordt genoemd. Identiteitsbedreiging is niet chronisch, maar situationeel; het treedt alleen op in situaties waarin mensen het risico lopen te worden gedevalueerd vanwege hun stigma. Wanneer identiteitsbedreiging wordt ervaren, kan het het werkgeheugen, prestaties en sociale relaties verstoren en angst en fysiologische stressreacties verhogen. Een vorm van identiteitsbedreiging is stereotype bedreiging, de bezorgdheid dat iemands gedrag zal worden geïnterpreteerd in het licht van negatieve stereotypen die geassocieerd worden met iemands stigma, of die stereotypen bevestigen. Stereotype-bedreiging doet zich voor in situaties waarin negatieve groepsstereotypen relevant zijn en op het zelf kunnen worden toegepast, en kan de prestaties op die domeinen schaden.

Collectieve representaties kunnen er ook toe leiden dat dragers attributionele ambiguïteit ervaren in situaties waarin hun stigma relevant is. Attributionele ambiguïteit komt voort uit het besef van dragers dat zij doelwit kunnen zijn van vooroordelen en discriminatie. Als gevolg van dit bewustzijn kunnen dragers van stigma (in het bijzonder degenen wier stigma zichtbaar is) die negatief worden behandeld, onzeker zijn of dit werd veroorzaakt door iets over henzelf (zoals hun prestaties of gebrek aan kwalificaties) of werd veroorzaakt door vooroordelen en discriminatie op basis van hun stigma. Positieve uitkomsten kunnen ook dubbelzinnig zijn wat de toeschrijving betreft. Zoals eerder opgemerkt, worden dragers van stigma vaak blootgesteld aan een inconsistente behandeling en zijn ze zich bewust van discrepanties tussen hoe de niet-gestigmatiseerden zich voelen en hoe zij zich gedragen tegenover de gestigmatiseerden. Dientengevolge kunnen dragers van stigma de geldigheid, oprechtheid en diagnosticiteit van zowel positieve als negatieve feedback wantrouwen. Dit kan op zijn beurt een negatieve invloed hebben op hun sociale relaties en hun vermogen om zichzelf juist in te schatten belemmeren.

Collectieve voorstellingen die met stigma geassocieerd worden, beïnvloeden hoe dragers van stigma hun sociale wereld waarnemen, interpreteren en ermee omgaan. Door dit proces kan stigma negatieve effecten hebben op dragers in de afwezigheid van duidelijke vormen van discriminerend gedrag van de kant van anderen, zelfs als een stigmatiserend merkteken onbekend is voor anderen, en zelfs als er geen andere persoon aanwezig is in de onmiddellijke situatie.

Coping strategieën

Sommige psychologische theorieën beschrijven dragers van stigma als passieve slachtoffers die niet anders kunnen dan zichzelf devalueren omdat ze worden gedevalueerd door de samenleving. In feite toont onderzoek aan dat niet alle dragers van stigmatisering depressief zijn, een laag zelfbeeld hebben, of slecht presteren. Sterker nog, leden van sommige gestigmatiseerde groepen hebben gemiddeld een hoger gevoel van eigenwaarde dan leden van nietgestigmatiseerde groepen. Hoe dragers van stigmatisering reageren op hun benarde positie varieert enorm. Een belangrijke determinant van hun reactie is hoe zij omgaan met de bedreigingen voor hun identiteit die hun stigma inhoudt.

Dragers gaan op verschillende manieren om met stigmatisering. Sommige pogingen om ermee om te gaan zijn probleemgericht. Bijvoorbeeld, de gestigmatiseerde kan proberen om het merkteken dat de bron van stigmatisering is te elimineren, zoals wanneer een zwaarlijvig persoon op dieet gaat of een stotteraar zich inschrijft voor spraaktherapie. Deze strategie is natuurlijk niet beschikbaar voor dragers van wie het stigma niet kan worden weggenomen. Dragers kunnen er ook mee omgaan door te proberen stigmatisering te vermijden, zoals wanneer een persoon met een verborgen stigma “doorgaat” voor een lid van een meer gewaardeerde groep, of een persoon met overgewicht vermijdt om naar de sportschool of het strand te gaan. Deze copingstrategie kan het dagelijks leven van de gestigmatiseerde ernstig inperken. Gestigmatiseerden kunnen ook proberen het stigma te overwinnen door te compenseren, of door nog harder te streven in domeinen waar ze negatief gestereotypeerd of gedevalueerd worden. Uit een studie bleek bijvoorbeeld dat vrouwen met overgewicht die dachten dat hun gesprekspartner hen kon zien (en dus dachten dat hun gewicht de interactie negatief zou kunnen beïnvloeden), compenseerden door zich nog gezelliger te gedragen dan vrouwen met overgewicht die dachten dat hun gesprekspartner hen niet kon zien. Hoewel deze strategie effectief kan zijn, kan het ook vermoeiend zijn, vooral in het gezicht van enorme obstakels.

Andere coping-strategieën richten zich op het omgaan met de negatieve emoties of bedreigingen voor het gevoel van eigenwaarde die stigmatisering kan veroorzaken. Gestigmatiseerden kunnen bijvoorbeeld omgaan met bedreigingen van hun identiteit door hun gevoel van eigenwaarde los te koppelen van domeinen waarin zij negatief worden gestereotypeerd of vrezen het doelwit van discriminatie te zijn, en zich meer te investeren in domeinen waarin zij minder risico lopen. Wanneer zij negatief worden bejegend, is een andere copingstrategie die zij kunnen gebruiken het (vaak terecht) verschuiven van de schuld van stabiele aspecten van henzelf (“ik ben dom”, “ik ben onaantrekkelijk”) naar de vooroordelen van anderen. Deze strategie kan hun gevoel van eigenwaarde beschermen tegen negatieve uitkomsten, vooral wanneer de vooroordelen overduidelijk zijn. Dragers van stigmatisering kunnen zich ook redden door zich te identificeren met of een band aan te gaan met anderen die hun stigma delen. Gelijkgestigmatiseerde anderen kunnen sociale steun bieden, een gevoel van erbij horen, en bescherming bieden tegen gevoelens van afwijzing en isolement. Bovendien kan binding met anderen die op dezelfde manier gestigmatiseerd zijn dragers ook in staat stellen sociale veranderingen te bewerkstelligen die hun gestigmatiseerde groep ten goede komen, zoals blijkt uit het succes van de burgerrechtenbeweging en de gay pride-beweging. Kortom, door middel van verschillende copingstrategieën kunnen dragers van stigma veerkracht tonen, zelfs in het gezicht van sociale devaluatie.