Spaanse griep: De dodelijkste pandemie in de geschiedenis

In 1918 veroorzaakte een griepvariant die bekend staat als de Spaanse griep een wereldwijde pandemie die zich snel verspreidde en lukraak slachtoffers maakte. Jonge, oude, zieke en anderszins gezonde mensen raakten allemaal besmet, en ten minste 10% van de patiënten stierf.

De schattingen over het precieze aantal doden als gevolg van de ziekte lopen uiteen, maar men denkt dat een derde van de wereldbevolking besmet is geraakt en dat ten minste 50 miljoen mensen zijn omgekomen, waarmee het de dodelijkste pandemie in de moderne geschiedenis is. Hoewel de ziekte destijds de bijnaam “Spaanse griep” kreeg, is het onwaarschijnlijk dat het virus zijn oorsprong in Spanje had.

Gerelateerd: Wat was de Zwarte Dood?

Wat veroorzaakte de Spaanse griep?

De uitbraak begon in 1918, tijdens de laatste maanden van de Eerste Wereldoorlog, en historici denken nu dat het conflict deels verantwoordelijk kan zijn geweest voor de verspreiding van het virus. Aan het Westelijk Front werden soldaten die in benauwde, vuile en vochtige omstandigheden leefden, ziek. Dit was een direct gevolg van een verzwakt immuunsysteem door ondervoeding. Hun ziekten, die bekend stonden als “la grippe”, waren besmettelijk en verspreidden zich onder de gelederen. Binnen ongeveer drie dagen nadat ze ziek werden, begonnen veel soldaten zich beter te voelen, maar niet iedereen zou het halen.

Tijdens de zomer van 1918, toen de troepen met verlof naar huis begonnen te gaan, brachten ze het onontdekte virus met zich mee dat hen ziek had gemaakt. Het virus verspreidde zich over steden en dorpen in het thuisland van de soldaten. Veel van de geïnfecteerden, zowel soldaten als burgers, herstelden niet snel. Het virus kwam het hardst aan bij jonge volwassenen tussen de 20 en 30 jaar die voordien gezond waren geweest.

In 2014 suggereerde een nieuwe theorie over de oorsprong van het virus dat het voor het eerst in China was ontstaan, meldde National Geographic. Eerder onontdekte records koppelden de griep aan het vervoer van Chinese arbeiders, het Chinese Labour Corps, door Canada in 1917 en 1918. De arbeiders waren meestal landarbeiders uit afgelegen delen van het Chinese platteland, volgens Mark Humphries’ boek “The Last Plague” (University of Toronto Press, 2013). Ze brachten zes dagen door in verzegelde treincontainers terwijl ze door het land werden vervoerd voordat ze verder gingen naar Frankrijk. Daar moesten ze loopgraven graven, treinen lossen, sporen leggen, wegen aanleggen en beschadigde tanks repareren. In totaal werden meer dan 90.000 arbeiders naar het Westelijk Front gemobiliseerd.

Humphries legt uit dat in een telling van 25.000 Chinese arbeiders in 1918, ongeveer 3.000 hun Canadese reis eindigden in medische quarantaine. Vanwege raciale stereotypen werd hun ziekte destijds toegeschreven aan “Chinese luiheid” en namen Canadese artsen de symptomen van de arbeiders niet serieus. Tegen de tijd dat de arbeiders begin 1918 in Noord-Frankrijk aankwamen, waren velen ziek, en honderden stierven al snel.

Waarom werd het de Spaanse griep genoemd?

Spanje was een van de eerste landen waar de epidemie werd geïdentificeerd, maar historici geloven dat dit waarschijnlijk een gevolg was van censuur in oorlogstijd. Spanje was tijdens de oorlog een neutrale natie en oefende geen strenge censuur uit op de pers, die daardoor vrijelijk vroege verslagen over de ziekte kon publiceren. Als gevolg daarvan geloofden de mensen ten onrechte dat de ziekte specifiek was voor Spanje, en de naam “Spaanse griep” bleef hangen.

Nog in het late voorjaar van 1918 stuurde een Spaanse nieuwsdienst een bericht naar het kantoor van Reuters in Londen met de mededeling dat “een vreemde vorm van ziekte met een epidemisch karakter is opgedoken in Madrid. De epidemie is van milde aard, er zijn geen sterfgevallen gemeld,” volgens Henry Davies’ boek “The Spanish Flu,” (Henry Holt & Co., 2000). Binnen twee weken na het bericht waren meer dan 100.000 mensen besmet geraakt met de griep.

Gerelateerd: De Eerste Wereldoorlog: De wetenschap van de communicatie

De ziekte trof de koning van Spanje, Alfonso XIII, samen met vooraanstaande politici. Tussen 30% en 40% van de mensen die in afgesloten ruimten werkten of woonden, zoals scholen, kazernes en regeringsgebouwen, werden besmet. De tramdienst in Madrid moest worden ingekrompen en de telegraafdienst werd verstoord, in beide gevallen omdat er niet genoeg gezonde werknemers beschikbaar waren om te werken. Medische voorraden en diensten konden de vraag niet bijhouden.

De term “Spaanse griep” sloeg snel aan in Groot-Brittannië. Volgens Niall Johnsons boek “Britain and the 1918-19 Influenza Pandemic” (Routledge, 2006), gaf de Britse pers de griepepidemie in Spanje de schuld van het Spaanse weer: “… de droge, winderige Spaanse lente is een onaangenaam en ongezond seizoen,” luidde een artikel in The Times. Er werd gesuggereerd dat door de harde wind in Spanje met microben beladen stof werd verspreid, wat betekende dat het vochtige klimaat van Groot-Brittannië de verspreiding van de griep zou kunnen tegenhouden.

Wat waren de symptomen van griep?

De eerste symptomen van de ziekte waren een pijnlijk hoofd en vermoeidheid, gevolgd door een droge, hoestbui, gebrek aan eetlust, maagklachten en, op de tweede dag, overmatig zweten. Vervolgens kon de ziekte de ademhalingsorganen aantasten, waardoor longontsteking kon ontstaan. Humphries legt uit dat longontsteking, of andere ademhalingscomplicaties als gevolg van de griep, vaak de belangrijkste doodsoorzaak waren. Dit verklaart waarom het moeilijk is het exacte aantal doden door de griep vast te stellen, aangezien de vermelde doodsoorzaak vaak iets anders was dan de griep.

Tegen de zomer van 1918 verspreidde het virus zich snel naar andere landen op het Europese vasteland. Wenen en Boedapest, Hongarije, leden eronder, en delen van Duitsland en Frankrijk werden eveneens getroffen. Veel kinderen op Berlijnse scholen werden ziek en afwezig gemeld, en de afwezigheid in wapenfabrieken verminderde de productie.

Op 25 juni 1918 had de griepepidemie in Spanje Groot-Brittannië bereikt. In juli werd de Londense textielhandel zwaar getroffen door de epidemie, waarbij in één fabriek 80 van de 400 arbeiders alleen al op één avond ziek naar huis gingen, volgens “The Spanish Influenza Pandemic of 1918-1919: New Perspectives” (Routledge, 2003). In Londen varieerden de rapporten over overheidspersoneel dat afwezig was wegens griep van 25% tot 50% van het personeelsbestand.

De epidemie was snel uitgegroeid tot een pandemie, die zich over de hele wereld verspreidde. In augustus 1918 stierven zes Canadese zeelieden op de St. Lawrence rivier. In dezelfde maand werden gevallen gemeld onder het Zweedse leger, vervolgens onder de burgerbevolking van het land en ook onder de arbeidersbevolking van Zuid-Afrika. Tegen september had de griep de VS bereikt via de haven van Boston.

Welke adviezen werden de mensen gegeven?

De artsen wisten niet goed wat ze hun patiënten moesten aanraden; veel artsen drongen er bij de mensen op aan om drukke plaatsen of gewoonweg andere mensen te vermijden. Andere remedies waren het eten van kaneel, het drinken van wijn of zelfs het drinken van Oxo’s vleesdrank (runderbouillon). Artsen zeiden ook dat mensen hun mond en neus bedekt moesten houden in het openbaar. Op een gegeven moment kreeg het gebruik van aspirine de schuld van het veroorzaken van de pandemie, terwijl het eigenlijk de geïnfecteerden had kunnen helpen.

Op 28 juni 1918 verscheen er een openbare aankondiging in de Britse kranten waarin mensen werden gewaarschuwd voor de symptomen van de griep; het bleek echter dat dit eigenlijk een advertentie was voor Formamints, een tablet gemaakt en verkocht door een vitaminefirma. Zelfs toen er mensen stierven, was er geld te verdienen met reclame voor nep-“kuren”. In de advertentie stond dat de pepermuntjes het “beste middel waren om de besmettelijke processen te voorkomen” en dat iedereen, ook kinderen, vier of vijf van deze tabletten per dag moest opzuigen tot ze zich beter voelden.

Amerikanen kregen soortgelijk advies over hoe te voorkomen dat ze besmet raakten. Zij kregen het advies geen handen te schudden met anderen, binnenshuis te blijven, bibliotheekboeken niet aan te raken en maskers te dragen. Scholen en theaters sloten, en het New York City Department of Health zag streng toe op de naleving van een amendement op de Sanitary Code dat spuwen op straat illegaal maakte, volgens een overzicht gepubliceerd in het tijdschrift Public Health Reports.

De Eerste Wereldoorlog leidde in sommige gebieden tot een tekort aan artsen, en veel van de artsen die overbleven werden zelf ziek. Scholen en andere gebouwen werden geïmproviseerde ziekenhuizen, en medische studenten moesten in sommige gevallen de plaats van artsen innemen.

Hoeveel mensen stierven?

Tegen de lente van 1919 nam het aantal sterfgevallen als gevolg van de Spaanse griep af. Landen werden verwoest achtergelaten in de nasleep van de uitbraak, omdat medici er niet in waren geslaagd de verspreiding van de ziekte tot staan te brengen. De pandemie deed denken aan wat 500 jaar eerder was gebeurd, toen de Zwarte Dood chaos over de hele wereld had gezaaid.

Nancy Bristow’s boek “American Pandemic: The Lost Worlds of the 1918 Influenza Epidemic” (Oxford University Press, 2016) legt uit dat het virus maar liefst 500 miljoen mensen over de hele wereld trof. In die tijd vertegenwoordigde dit een derde van de wereldbevolking. Maar liefst 50 miljoen mensen stierven aan het virus, hoewel het werkelijke cijfer vermoedelijk nog hoger ligt.

Bristow schat dat het virus maar liefst 25% van de Amerikaanse bevolking besmette, en onder leden van de Amerikaanse marine liep dit aantal op tot 40%, mogelijk als gevolg van de omstandigheden van het dienen op zee. Eind oktober 1918 had de griep 200.000 Amerikanen gedood, en Bristow beweert dat de pandemie in totaal meer dan 675.000 Amerikanen het leven kostte. De gevolgen voor de bevolking waren zo ernstig dat in 1918 de Amerikaanse levensverwachting met 12 jaar was gedaald.

De lijken stapelden zich zo op dat begraafplaatsen werden overspoeld en families graven moesten graven voor hun familieleden. De sterfgevallen veroorzaakten een tekort aan landarbeiders, wat de late zomeroogst beïnvloedde. Net als in Groot-Brittannië kwamen door gebrek aan personeel en middelen andere diensten, zoals afvalinzameling, onder druk te staan.

De pandemie verspreidde zich naar Azië, Afrika, Zuid-Amerika en het zuidelijk deel van de Stille Oceaan. In India bereikte het sterftecijfer 50 sterfgevallen per 1.000 mensen – een schokkend cijfer.

Hoe verhoudt zich dit tot de seizoensgriep?

De Spaanse griep blijft verreweg de dodelijkste grieppandemie tot nu toe, met een geschatte sterfte van 1 tot 3% van de wereldbevolking.

De meest recente vergelijkbare grieppandemie vond plaats in 2009-2010, nadat een nieuwe vorm van de H1N1-griepstam verscheen. De ziekte werd de “varkensgriep” genoemd omdat het virus dat de ziekte veroorzaakt, lijkt op een virus dat bij varkens wordt aangetroffen (niet omdat het virus van varkens afkomstig was).

De Mexicaanse griep veroorzaakte aandoeningen aan de luchtwegen die in het eerste jaar wereldwijd naar schatting 151.700-575.400 mensen het leven kostten, volgens de Centers for Disease Prevention and Control. Dat was ongeveer 0,001% tot 0,007% van de wereldbevolking, dus deze pandemie had veel minder impact dan de Spaanse grieppandemie van 1918. Ongeveer 80% van de sterfgevallen als gevolg van de Mexicaanse griep deed zich voor bij mensen jonger dan 65 jaar, wat ongebruikelijk was. Doorgaans wordt 70% tot 90% van de sterfgevallen als gevolg van seizoensgriep veroorzaakt bij mensen ouder dan 65 jaar.

Een vaccin tegen de griepstam die de Mexicaanse griep veroorzaakt, is nu opgenomen in de jaarlijkse griepvaccins. Er sterven nog steeds elk jaar mensen aan de griep, maar de aantallen zijn gemiddeld veel lager dan bij de Mexicaanse griep of de Spaanse grieppandemie. Jaarlijkse epidemieën van seizoensgriep resulteren in ongeveer 3 miljoen tot 5 miljoen gevallen van ernstige ziekte en ongeveer 290.000 tot 650.000 sterfgevallen, volgens de Wereldgezondheidsorganisatie.

Aanvullende bronnen:

• Vind meer informatie over hoe de Wereldgezondheidsorganisatie epidemieën en pandemieën beheert.
• Lees wat de top 10 doodsoorzaken zijn, van de Wereldgezondheidsorganisatie.
• Lees meer over grieppandemieën en hun gevolgen voor de Amerikaanse bevolking, van het CDC.

Dit artikel is een bewerking van een eerdere versie die is gepubliceerd in het tijdschrift All About History, een uitgave van Future Ltd. Abonneer u op het tijdschrift All About History om meer te weten te komen over de ongelooflijkste verhalen uit de geschiedenis.