Op de avond van 26 september 1940 noteerde de Amerikaanse radio-omroeper en journalist William L. Shirer in zijn later beroemde Dagboek van Berlijn dat de Italiaanse minister van Buitenlandse Zaken, graaf Galeazzo Ciano, de volgende dag vanuit Rome zou arriveren, waaraan hij toevoegde dat de meeste mensen dachten dat dit was om aan te kondigen dat het Spanje van Francisco Franco aan de kant van de As zou gaan deelnemen aan de oorlog. Inderdaad, de Spaanse minister van Buitenlandse Zaken Ramon Serrano Suner was al in Berlijn voor die verwachte ceremonie, concludeerde Shirer.

Spanje sloot zich niet aan bij de As, maar iets anders van nog groter belang vond die dag wel plaats. Hitler en Mussolini zorgden voor nog een verrassing. Om 1 uur ’s middags in de Rijkskanselarij, ondertekenden Japan, Duitsland en Italië een militaire alliantie gericht tegen de Verenigde Staten. Shirer gaf openhartig toe dat hij was overrompeld, en Suner was niet eens aanwezig bij de theatervoorstelling die de fascisten van Europa en Azië in zijn afwezigheid opvoerden.

Japans besluit om zich aan te sluiten bij de Asmogendheden

De formele ondertekening van wat bekend werd als het Tripartiete Pact, een andere mijlpaal op weg naar een wereldoorlog, werd voorafgegaan door een uiterst geheime bijeenkomst in Tokio op de 19e. De vergadering werd een Conferentie in de Keizerlijke Aanwezigheid genoemd, bijeengeroepen door de Japanse Keizer Hirohito. Het werd gehouden in de Paulonia Hall van het Outer Ceremonial Palace met alles van tevoren gepland en gerepeteerd.

Naar verluidt zat Hirohito onbeweeglijk voor een gouden scherm aan het ene eind van de audiëntiezaal en zei niets terwijl de andere 11 deelnemers aan twee lange tafels hun vaste toespraken heen en weer hielden over de keizerlijke gezichtslijn.

De echte beraadslagingen hadden al plaatsgevonden op 9 en 10 september, toen de Japanse minister van Buitenlandse Zaken Yosuke Matsuoka met de Duitse ambassadeur in Tokio Heinrich Stahmer om de tafel ging zitten om alle details uit te werken. De Japanners wilden de vrije hand in Zuidoost-Azië, en die moesten ze krijgen. Het Derde Rijk wilde druk uitoefenen op de Britse vloot die nog steeds de heerschappij over de vloot in het Nauw van Calais had. Matsuoka beloofde die te leveren door de Japanse marine het Britse bastion Singapore in het Verre Oosten te laten aanvallen.

Op vrijdag 13 september, een ongeluksdag zoals het voor de keizer bleek, bestudeerde Hirohito naar verluidt hun gezamenlijke document woord voor woord, omdat het uiteindelijk ongetwijfeld zou leiden tot oorlog tussen de Verenigde Staten en het Keizerlijke Japanse Rijk. Hij keurde de tekst goed, maar bracht één redactionele wijziging aan: hij schrapte de vijf woorden “openlijk of in verholen vorm” uit het type aanval dat de deelname van Japan aan de Tweede Wereldoorlog op gang zou kunnen brengen. Zijne Keizerlijke Majesteit vond dat ze te expliciet waren, te dicht bij de waarheid van de feitelijke gebeurtenis die toen al werd voorbereid door zijn planners van de marinestaf.

Zo werd in het geheim de toekomstige kiem gelegd voor de sluipaanval op Pearl Harbor op 7 december 1941, maar als voorzichtig heerser dekte de keizer zich in voor het geval het keizerrijk de oorlog zou verliezen en zich zou moeten hergroeperen in een nieuw tijdperk van vijandelijke bezetting en onbehaaglijke vrede.

Tijdens de vergadering van 19 september vroeg prins Fushimi namens de generale staf van de marine wat de vooruitzichten waren voor het behoud van de keizerlijke sterkte van Japan, aangezien het waarschijnlijk was dat zo’n zeeoorlog vrij lang zou duren. De minister-president, prins Konoye, antwoordde namens het kabinet dat zij in geval van een oorlog met de Verenigde Staten in staat moesten zijn in de militaire behoeften te voorzien en zo een dergelijke langdurige oorlog te doorstaan.

Een cruciaal economisch punt dat alle beraadslagingen in Tokio, Berlijn en Washington beïnvloedde, was de olie voor de Keizerlijke Japanse Vloot. De marine was zich er terdege van bewust dat zij voor deze onmisbare grondstof afhankelijk was van zowel Groot-Brittannië als de Verenigde Staten.

Als Nederlands-Indië kon worden ingenomen, zou dit probleem zijn opgelost, maar zowel de Britten als de Amerikanen stonden dat in de weg. Vandaar dat een preventieve oorlog serieus werd overwogen om hen zo nodig uit de weg te ruimen.

Toen was er ook nog een andere overweging. Zoals Matsuoka opmerkte, was het doel van het pact met Duitsland en Italië te voorkomen dat de Verenigde Staten Japan zouden omsingelen. Samenvattend voor de admiraals, verklaarde prins Fushimi dat de marine-afdeling van het keizerlijk hoofdkwartier instemde met het voorstel van de regering dat de Japanners een militair bondgenootschap met Duitsland en Italië konden sluiten, maar waarschuwde dat ook alle denkbare maatregelen moesten worden genomen om dit te voorkomen.

Privieraadsvoorzitter Hara legde een voorbereide verklaring af namens keizer Hirohito zelf. Hij verklaarde dat, ook al zou een Japans-Amerikaanse botsing uiteindelijk onvermijdelijk zijn, de keizer hoopte dat voldoende zorg zou worden betracht om ervoor te zorgen dat die botsing niet in de nabije toekomst zou plaatsvinden. Hij voegde eraan toe dat er geen misrekeningen zouden worden gemaakt en gaf dus op die basis zijn goedkeuring. Via zijn gevolmachtigden had Hirohito gesproken.

Duitsland bereidt zich voor op een lange oorlog

Tussen in Berlijn was Shirer getuige van de ondertekeningsceremonie, waarbij hij de opzichtige setting opmerkte, met de Duitse minister van Buitenlandse Zaken Joachim von Ribbentrop, Ciano en de Japanse ambassadeur Saburo Kurusu, die verbijsterd keken toen zij de galazaal van de Rijkskanselarij binnenkwamen. Kleigloeilampen schenen terwijl het tafereel werd vastgelegd voor het nageslacht. De volledige staf van de Italiaanse en Japanse ambassades was in groten getale aanwezig, maar geen enkele andere diplomaat was aanwezig. De Sovjet-ambassadeur was uitgenodigd, maar had geweigerd.

De drie mannen gingen aan een vergulde tafel zitten. Ribbentrop stond op en gebaarde aan de Duitse tolk van Buitenlandse Zaken, Dr. Paul Schmidt, om de tekst van het pact voor te lezen, waarna zij allen ondertekenden terwijl de camera’s wegdraaiden.

Toen kwam het climactische moment, althans dat dachten de Nazi’s. Een drietal luide klopslagen op de reusachtige deur werden gehoord, gevolgd door een gespannen stilte in de grote zaal. De Japanners hielden hun adem in, en toen de deur langzaam openzwaaide kwam Hitler naar binnen gestormd. Ribbentrop kwam overeind en deelde hem formeel mee dat het Tripartiete Pact naar behoren was ondertekend.

“De Grote Khan,” zoals Shirer de Führer bespotte, knikte instemmend, maar verwaardigde zich niet het woord te nemen. In plaats daarvan nam Hitler majestueus plaats in het midden van de tafel, terwijl de twee ministers van Buitenlandse Zaken en de Japanse ambassadeur zich naar stoelen haastten. Daarna stonden zij op, de een na de ander, en hielden voorbereide toespraken die door Radio Berlijn over de hele wereld werden uitgezonden.

In zijn verslag merkte Shirer ook op dat de Duitse Rijksmaarschalk Hermann Göring, opperbevelhebber van de Luftwaffe, in de herfst van 1939 zelfs de verre mogelijkheid belachelijk had gemaakt dat Amerikaanse hulp Europa zou bereiken voordat over de oorlog was beslist. De Duitsers dachten bovendien dat de oorlog in de herfst van 1940 voorbij zou zijn en dat Amerikaanse hulp onmogelijk vóór de lente van 1941 zou kunnen arriveren, als die er al zou komen.

Nu was dat allemaal aan het veranderen. Shirer meende dat Hitler het Tripartiete Pact niet zou hebben afgekondigd als hij dacht dat de oorlog voor de winter tot een einde zou komen, want dat zou niet nodig zijn geweest. Het zou toch een lange oorlog worden.

Fouten in het Tripartiet Pact

Shirer had ook gelijk met het opmerken van de verborgen gebreken van het pact, voornamelijk dat de ondertekenaars elkaar niet de minste economische of militaire hulp konden bieden tussen Europa en Azië vanwege de grote afstand en de aanwezigheid van de Royal Navy, Groot Brittannië’s maîtresse van de wereldzeeën.

Tegen de tijd dat hij zijn epische boekwerk The Rise and Fall of the Third Reich in 1960 had onderzocht en gepubliceerd, had Shirer nog veel meer ontdekt over wat hij “de draai van de Verenigde Staten” noemde, en beweerde dat Nazi Duitsland in het geheim zijn toevlucht had genomen tot het omkopen van Amerikaanse congresleden om Amerika buiten de oorlog te houden. Hitler zou met de Amerikanen “afrekenen” nadat hij eerst zowel het Verenigd Koninkrijk als de Sovjet Unie had verslagen.

In feite verklaarde Hitler in Basis Order No. 24 betreffende samenwerking met Japan, uitgevaardigd op 5 maart 1941, dat het gemeenschappelijke doel van het voeren van de oorlog moest worden benadrukt als het snel op de knieën dwingen van Engeland, en daardoor de Verenigde Staten geheel uit de oorlog te houden. De bevelhebber van de Duitse marine, grootadmiraal Erich Raeder, steunde een aanval op de Britse marinebasis in Singapore door de Keizerlijke Japanse Marine als een zeker middel om dit te bereiken.

De Japanners verbaasden vervolgens iedereen op 13 april 1941 door in Moskou een eigen verdrag te sluiten over de Russisch-Japanse neutraliteit met Sovjetdictator Josef Stalin. Hitler en Ribbentrop waren gealarmeerd, evenals hun Amerikaanse collega’s, President Franklin D. Roosevelt en Minister van Buitenlandse Zaken Cordell Hull. Allen geloofden dat deze nieuwe inspanning Japanse troepen, bestemd voor een mogelijke oorlog met de Sovjet-Unie, zou vrijmaken voor een aanval in het zuiden tegen de Britten en Amerikanen. Uiteindelijk kregen ze gelijk.

In feite waren de nazi’s in de maling genomen, terugbetaald in gelijke munt voor hun eigen geheime niet-aanvalsverdrag van augustus 1939 met Stalin dat de Duitsers hadden gesloten zonder de pro-Axis Japanse ambassadeur in Berlijn, generaal Hiroshi Oshima, daarvan op de hoogte te stellen.

De Duitsers vielen op 22 juni 1941 de Sovjet-Unie binnen en drongen er zes dagen later bij de Japanners op aan hetzelfde te doen vanaf de grens met het Verre Oosten, maar tevergeefs. Ondanks aanhoudende aansporingen daartoe tot het einde van de oorlog hebben de Japanners hun verdrag met Stalin nooit verbroken. In augustus 1945 was het eerder andersom.

Hideki Tojo’s Opkomst aan de Macht

Tussen waren de admiraals van de Keizerlijke Japanse Marine klaar voor hun aanval naar het zuiden en oorlog met Amerika, Groot-Brittannië, China en Nederland, terwijl Hitler hoopte Moskou in te nemen en de overgave van de Sovjet-Unie af te dwingen in december 1941.

Hitler en Ribbentrop stonden nog een onaangename verrassing te wachten vanuit het Verre Oosten. De nazi-kanselier had er bij de Japanners voortdurend op aangedrongen om een direct conflict met Amerika te vermijden en zich in plaats daarvan te concentreren op Groot-Brittannië en de Sovjet-Unie, wier weerstand hem ervan weerhield zijn oorlog te winnen. Het is nooit tot de nazi-heersers doorgedrongen dat Japan de eerste prioriteit zou kunnen geven aan een directe uitdaging aan de Verenigde Staten als bepalend voor zijn oorlogsdoelen.

Aan de andere kant hadden de nazi’s begin 1941 ironisch genoeg gevreesd dat Japan en de Verenigde Staten hun geschillen in der minne zouden kunnen schikken en dat de vooruitzichten op oorlog tussen Japan en het Verenigd Koninkrijk in het Verre Oosten dan zouden verdwijnen. Dit kwam er niet van. In juli 1940 viel het Japanse leger Frans Indochina binnen, en de besprekingen tussen gezant admiraal Kichisaburo Nomura en minister Hull werden afgebroken.

Een voorgestelde ontmoeting tussen premier Konoye en Roosevelt kwam er nooit, en op 16 oktober 1941 viel de regering van de prins en werd een nieuw kabinet benoemd door zijn opvolger, generaal Hideki Tojo, bijgenaamd “de Scheermes”. Onder Tojo’s regering eiste Japan de vrije hand op in Zuidoost-Azië, waardoor een uiteindelijke oorlog met de Verenigde Staten een zekerheid was.

“This Means War”

Op 15 november arriveerde speciaal gezant Kurusu, die in Berlijn het Driepartijenpact had ondertekend, in Washington om Admiraal Nomura te helpen bij de onderhandelingen met de Amerikanen. Vier dagen later kwam er een geheim bericht uit Tokio naar de Japanse ambassade in Washington dat er oorlog op handen was. Op de 23e kreeg Ribbentrop ook hiervan kennis, maar hij geloofde niet dat de Verenigde Staten zouden worden aangevallen.

Op de 28e riep Ribbentrop Ambasador Oshima erbij en leek hij Hitlers eerdere beleid om Japan aan te sporen een oorlog met de Verenigde Staten te vermijden, terug te draaien. Als Japan zou besluiten Groot-Brittannië en de Verenigde Staten te bestrijden, was Ribbentrop ervan overtuigd dat dat niet alleen in het belang van Duitsland en Japan gezamenlijk zou zijn, maar dat het ook gunstige resultaten voor Japan zou opleveren.

Niet zeker of hij het goed had gehoord, vroeg de gespannen kleine Japanse generaal of Ribbentrop daarmee bedoelde dat er een staat van werkelijke oorlog tussen Duitsland en de Verenigde Staten zou worden ingesteld. Nu aarzelde Ribbentrop. Misschien was hij te ver gegaan. Hij antwoordde dat Roosevelt een fanaticus was, zodat het onmogelijk was te zeggen wat hij zou doen.

In Washington liepen de besprekingen tussen Nomura, Kurusu en Hull stuk op het feit dat de Japanse diplomaten weigerden de voorwaarden van het Tripartiete Pact van 27 september 1940 af te wijzen. Op 3 december vroegen de Japanners in Rome de Italiaanse fascistenleider Benito Mussolini ook de oorlog te verklaren aan Amerika, en Ciano noteerde op de 4e in zijn dagboek dat Mussolini enthousiast was over het idee. Dit was een besluit dat hem in 1943 fataal zou worden, omdat het het Amerikaanse leger naar Tunesië, Sicilië en Italië bracht.

In de loop van 4-5 december leek Hitler een Japanse aanval op de Verenigde Staten goed te keuren die de Duitsers vervolgens zouden steunen, maar Japan vreesde dat het Derde Rijk een tegenprestatie zou eisen in de vorm van een Japanse aanval op de Sovjet-Unie via Siberië om de druk op het Duitse leger te helpen verlichten dat zich toen vlak bij Moskou bevond.

Om 21.30 uur op zaterdag 6 december las president Roosevelt in het Witte Huis met top-adept Harry Hopkins de eerste 13 delen van een lang gedecodeerd bericht van Tokio aan zijn ambassade in Washington toen hij botweg zei: “Dit betekent oorlog.”

Aanval op Pearl Harbor

De volgende ochtend, 7 december 1941, vielen vliegtuigen en dwergonderzeeërs van de Keizerlijke Japanse Marine Amerikaanse militaire installaties op de Hawaiiaanse eilanden aan, naar verluidt zowel de nazi’s als Roosevelt verraste. Zoals Ribbentrop later in de getuigenbank in Neurenberg verklaarde, kwam de aanval als een complete verrassing voor de Duitse leiding, die de mogelijkheid had overwogen dat Japan Singapore of misschien zelfs Hong Kong zou aanvallen, maar nooit een aanval op de Verenigde Staten in hun voordeel had geacht.

Vanuit zijn unieke gezichtspunt als de man die als tolk diende voor de meeste top Nazi’s, herinnerde Dr. Paul Schmidt zich de scène in het hol van de wolf toen de politieke Pearl Harbor bom barstte goed. Hij herinnerde zich in zijn memoires uit 1951 dat in de nacht van 7 op 8 december 1941, de omroepdienst van het Reichsministerie van Buitenlandse Zaken als eerste de opzienbarende tijding ontving van de Japanse aanval op Amerika in de Stille Oceaan, maar pas toen een tweede bericht dit bevestigde, werd Ribbentrop naar behoren gealarmeerd.

In eerste instantie weigerde de Reichsminister van Buitenlandse Zaken dit te geloven, door te beweren dat het niets meer was dan ongeverifieerde berichten en een propagandatruc van de Britten waaraan zijn goedgelovige persafdeling ten prooi was gevallen. Hij gaf echter opdracht tot nader onderzoek, dat hem later op 8 december zou worden meegedeeld.

Dr. Schmidt herinnerde zich dat zowel Hitler als Ribbentrop door hun Aziatische bondgenoten waren verrast op precies dezelfde manier als zij hun Italiaanse bondgenoot, Mussolini, vaak op de hoogte hadden gebracht van nieuwe Duitse invasies in verschillende landen. Nu lag de schoen aan de andere voet.

Dr. Schmidt merkte wrang op onder zijn eigen medewerkers binnen het Ministerie van Buitenlandse Zaken dat het de mode scheen te zijn onder dictators en keizers om zich zo te gedragen.

De Asmogendheden trekken ten strijde met de V.S.

Hitler keerde op 8 december vanuit Oost Pruisen terug naar Berlijn en besloot eindelijk zijn pact met Japan na te komen, hetgeen hij niet hoefde te doen omdat hij niet op de hoogte was gesteld van het voornemen van Japan Pearl Harbor aan te vallen en de V.S.De VS hadden het Reich niet openlijk aangevallen, ondanks de geheime zeeoorlog die toen gaande was in de Noord-Atlantische Oceaan.

Dr. Schmidt voegde er na de oorlog aan toe dat hij persoonlijk niets wist van een dergelijke overeenkomst met de Japanners die de Nazi Führer zou hebben gedwongen de oorlog te verklaren aan de Verenigde Staten. Hij verklaarde de oorlog aan de Verenigde Staten op 11 december 1941, in de Reichstag. In één klap had hij een van Roosevelts eigen dringende politieke problemen opgelost. Duitsland had de Verenigde Staten niet aangevallen, dus had Roosevelt op 8 december in een gezamenlijke zitting van het Congres alleen gevraagd om een oorlogsverklaring aan Japan, niet ook aan het Derde Rijk.

Ironiek genoeg had Hitler gevreesd dat de gehate Roosevelt hem eerst de oorlog zou verklaren en had daarom op de 9e zelf een besluit genomen om die mogelijkheid te voorkomen. Dit werd in 1951 naar behoren bevestigd door Dr. Schmidt, die de stellige indruk had gekregen dat Hitler, met zijn bekende hang naar prestige ten koste van anderen, een Amerikaanse oorlogsverklaring had verwacht en stond te popelen om als eerste zijn roeispaan in het water te krijgen.

De Japanners waren natuurlijk extatisch, en Admiraal Raeder ook. Hitler vroeg hem of er een mogelijkheid was dat de Verenigde Staten en Groot-Brittannië Oost-Azië een tijdje zouden verlaten om eerst Duitsland en Italië te verpletteren. De admiraal dacht van niet, niet wetende dat zelfs toen President Roosevelt en de Britse Eerste Minister Winston Churchill in het Witte Huis bijeen waren om juist dat oorlogsbeleid te beslissen: eerst Duitsland en Italië verslaan, dan Japan.

In Japan meldde Eri Hotta in 2013 dat 8 december 1941 als een koude dag aanbrak toen de Japanse bevolking na 7 uur ’s ochtends op de radio wakker werd met het verbijsterende nieuws dat hun natie in oorlog was met zowel de Verenigde Staten als Groot-Brittannië, precies de naties die haar bondgenoten waren geweest tijdens de Eerste Wereldoorlog, de laatste het model van haar marine.

De teerling was geworpen.

Dit artikel verscheen oorspronkelijk in 2018 op het Warfare History Network.

Image: Wikimedia