Kumquat

Cumquat
Malayan Kumquat loof en vruchten
Wetenschappelijke classificatie
Kingdom: Plantae (niet gerangschikt) Eudicots (niet gerangschikt) Rosiden Order: Sapindales Familie: Rutaceae Subfamilie: Aurantioideae Tribe: Citreae Genus: Fortunella (omstreden) Swingle
Soorten
Zie tekst

Kumquatbomen in een destilleerderij voor kumquatlikeur op Corfu.

Nagami kumquatvrucht

Kumquat, of cumquat, is de algemene naam voor een van de altijdgroene struiken of kleine bomen uit het geslacht (of ondergeslacht) Fortunella van de bloeiende plantenfamilie Rutaceae, gekenmerkt door donkergroen blad, witte bloemen, en kleine, ovale of ronde, oranjegele vruchten (wanneer rijp). De naam wordt ook gebruikt voor deze eetbare, sinaasappelachtige vrucht, waarvan zowel de dunne, zoete schil als het mild zure en sappige vruchtvlees kan worden gegeten. Fortunella wordt vaak beschouwd als een subgenus van het Citrus geslacht, nauw verwant aan sinaasappels, citroenen, limoenen, citrons, grapefruit, pomelo’s, en mandarijnen (mandarijnen).

De bloemen en vruchten van de kumquat voorzien niet alleen in de individuele voortplantingsfunctie van de planten, maar vervullen ook een grotere functie voor het ecosysteem en voor de mens (zie bi-level functionaliteit). Ecologisch gezien leveren de vruchten voedsel voor verschillende dieren, terwijl de bloemen nectar en stuifmeel leveren voor bestuivende insecten. Voor de mens worden de vruchten rauw gegeten, of als garnering, of zelfs gekookt, gekonfijt, of verwerkt tot jam, gelei, of marmelade. Daarnaast is de kumquat een veel voorkomende sierplant, met groen blad, zoetgeurende witte bloemen, en schitterende oranjegele vruchten.

Overzicht en beschrijving

Kumquats zijn een groep vruchtdragende planten in de sinaasappelfamilie Rutaceae. Over het algemeen worden ze tot het geslacht Fortunella gerekend, maar sommige autoriteiten menen dat ze beter tot het geslacht Citrus binnen de Rutaceae kunnen worden gerekend. De eetbare vrucht, ook wel kumquat genoemd, lijkt sterk op die van de sinaasappel (Citrus sinensis) maar is kleiner en vaak ovaal.

Kumquates zijn langzaam groeiende, groenblijvende struiken of korte bomen, van 2,5 tot 4,5 meter hoog, met dichte takken en soms voorzien van kleine doornen. De bladeren zijn donker glanzend groen, en de bloemen zuiver wit, vergelijkbaar met andere citrusbloemen, die afzonderlijk of gegroepeerd in de bladoksels gedragen worden. De kumquatboom produceert 80 tot 100 vruchten per jaar. De boom kan hydrofytisch zijn, en vruchten worden vaak drijvend aan de kust gevonden tijdens het kumquatseizoen.

In verschijning, lijken de kumquatvruchten (over het algemeen gewoon “kumquat” genoemd) op een miniatuursinaasappel, ongeveer 3 tot 5 centimeter lang en 2 tot 4 centimeter breed. De vorm kan variëren van rond, zoals bij de Marumi-kumquatvariëteit, tot ovaal, zoals bij de Nagami-kumquatvariëteit. Afhankelijk van de variëteit varieert de kleur van de schil van geel tot rood. Een Nagami kumquat heeft een ovale vorm, terwijl een Marumi kumquat rond is.

Kumquats vinden hun oorsprong in China (ze worden vermeld in literatuur die dateert uit de twaalfde eeuw), en worden daar en in Japan al lang geteeld. Ze werden in 1846 in Europa geïntroduceerd door Robert Fortune, verzamelaar voor de Londense Horticultural Society, en kort daarna in Noord-Amerika. Oorspronkelijk werden ze ondergebracht in het geslacht Citrus, maar in 1915 werden ze overgebracht naar het geslacht Fortunella, hoewel later werk (Burkill 1931, Mabberley 1998) ervoor pleit ze weer op te nemen in het geslacht Citrus.

Soorten

Vier of vijf soorten worden momenteel aanvaard:

• Fortunella crassifolia (syn. Fortunella crassifolia)-Meiwa kumquat. Wordt over het algemeen vers gegeten, met schil, in plaats van gekookt.
• Fortunella hindsii (syn. Fortunella hindsii)-Hongkong kumquat
• Fortunella japonica (syn. Fortunella japonica, C. margarita, F. margarita)-Marumi- of Nagami-kumquat. Zuur, gewaardeerd omdat hij langer vers blijft aan de boom, meestal gekookt of geschild.
• Fortunella obovata (syn. Fortunella obovata)-Jiangsu of Fukushu kumquat
• Fortunella polyandra (syn. Fortunella polyandra – Maleise kumquat

Kumquats hybridiseren gemakkelijk met andere leden van het geslacht Citrus en met de nauw verwante Poncirus. Deze hybriden staan bekend als Citrofortunella; voorbeelden zijn de limequat, orangequat, en calamondin.

Teelt en gebruik

Kumquats worden geteeld in China, Taiwan, Zuidoost-Azië, Japan, het Midden-Oosten, Europa (met name Corfu, Griekenland), en de zuidelijke Verenigde Staten (met name Florida). Kumquats zijn meestal in het seizoen van de late herfst tot het midden van de winter, en zijn te vinden in de meeste levensmiddelenmarkten met andere producten.

Kumquats zijn veel winterharder dan citrusplanten zoals sinaasappelen. De “Nagami” kumquat heeft een warme zomer nodig, variërend van 25 tot 38°C (77 tot 100°F), maar kan zonder schade vorst tot ongeveer -10°C (14°F) verdragen. Hij groeit in de theebollen van China, waar het klimaat te koud is voor andere citrusvruchten, zelfs voor de Mikan (ook bekend als de Satsuma) sinaasappel. De bomen verschillen ook van andere citrussoorten doordat zij in een periode van winterrust gaan die zo diep is dat zij gedurende verscheidene weken van het daaropvolgende warme weer blijven staan zonder nieuwe scheuten of bloesems uit te brengen. Ondanks hun vermogen om lage temperaturen te overleven, zoals in de buurt van San Francisco, Californië, groeien de kumquatbomen beter en produceren ze grotere en zoetere vruchten in warmere streken.

Doorsnede van de kumquatvrucht

Vermeerdering

Kumquats worden zelden uit een ander kumquatzaadje gekweekt omdat ze het niet goed doen op beworteling. In China en Japan worden ze geënt op de trifolische sinaasappel (Poncirus trifoliata). Dit is de beste onderstam voor kumquats in Noord-Florida en Californië en voor het kweken van dwergstruiken voor de potcultuur. Om deze reden worden ze vaak “dwergfruit” genoemd. Zure sinaasappel en grapefruit zijn geschikte onderstammen voor zuidelijk Florida. Ruwe citroen voldoet niet op vochtige grond en is te krachtig voor de traaggroeiende kumquats.

Gebruiken

Kumquats zijn een rijke bron van vitamine C en een goede bron van vitamine A en kalium (Herbst 2001; Bender en Bender 2005). De vrucht wordt als rijp beschouwd wanneer ze een geeloranje stadium heeft bereikt en net de laatste tint groen heeft prijsgegeven.

Kumquats worden meestal rauw gegeten. Omdat de schil zoet is en de sappige kern zuur, zuur en zout, wordt de rauwe vrucht meestal in zijn geheel gegeten, om van het contrast te genieten, of wordt alleen de schil gegeten. De Hong Kong kumquat heeft een tamelijk zoete schil in vergelijking met de schil van andere citrusvruchten.

Gesuikerde kumquat uit China die is platgemaakt, gesuikerd en gedroogd

Culinair gebruik is onder meer het maken van gekonfijte vruchten en kumquatconserven, marmelade en gelei. Ze kunnen ook in hun geheel worden ingemaakt (Herbst 2001). Kumquats verschijnen vaker op de moderne markt als garnering van martini’s, ter vervanging van de klassieke olijf. Ze kunnen ook in plakjes worden gesneden en aan salades worden toegevoegd. Er kan ook een likeur worden gemaakt door kumquats te macereren in wodka of een andere heldere spirit.

De Kantonezen bewaren kumquats vaak in zout of suiker. Een partij van de vrucht wordt begraven in droog zout in een glazen pot. Na verloop van tijd wordt al het sap uit de vrucht onttrokken door uitdroging in de zoutoplossing. De vrucht in de pot wordt gekrompen, gerimpeld en donkerbruin van kleur, en het zout verbindt zich met het sap tot een donkerbruine pekel. Een paar gezouten kumquats met een paar theelepels van de pekel/het sap kunnen met heet water worden gemengd om een middel tegen keelpijn te maken. Een pot met dergelijke ingemaakte kumquats kan enkele jaren meegaan en behoudt nog steeds zijn smaak.

In Taiwan zijn kumquats een populaire toevoeging aan zowel hete als ijsthee.

Kumquats zijn ook een populaire sierboom. In Vietnam worden bonsaibomen van kumquats gebruikt als versiering voor de Tết (Nieuwjaar)-feestdag.

Etymologie

De Engelse naam “kumquat” is afgeleid van de Kantonese uitspraak gam1 gwat1 (gegeven in Jyutping-rominanisering; Chinees: 金橘; pinyin: jīnjú; letterlijk “gouden sinaasappel”). De alternatieve naam 柑橘, ook uitgesproken als gam1 gwat1 in het Kantonees (gān jú in het Mandarijn, letterlijk “grote mandarijn sinaasappel”) wordt nu vaker geschreven door Kantonese sprekers.

Namen in andere Aziatische talen zijn onder andere: