Door Robert Garland, Ph.D., Colgate University
Er waren verschillende rituelen die in een Grieks huishouden dagelijks werden uitgevoerd om voorspoed te verkrijgen. Hiertoe behoorden ook rituelen waarbij een lijk werd gewassen om het te bewenen. (Afbeelding: Walters Art Museum/Publiek domein)

Rituelen in het huishouden

Gelovig zijn in het oude Griekenland betekende ook deelnemen aan religieuze observanties thuis. Het Griekse gezinshoofd van de oikos, of oikia, vervulde de functie van priester en voerde dagelijks rituelen uit voor de verschillende godheden die de welvaart en veiligheid van hun huis bewaakten. Hiertoe behoorden Zeus Ktesios, de beschermer van hun eigendom; Zeus Herkeios, de beschermer van de heilige grens die hun huis omringde; en Apollo Agyieus, de beschermer van de ingang van hun huis.

Het hoofd voerde ook rituelen uit in naam van Hestia, godin van de haard. Tot deze rituelen behoorde de inwijdingsceremonie voor een pasgeboren kind, een nieuwe bruid of een slaaf. Het huis was de plaats waar de meeste Grieken stierven, afgezien van die op het slagveld. De rituelen van het wassen van het lijk, het opbaren, en het bewenen, dat alles vond plaats in huis.

Geen priester woonde deze plechtigheden bij. In feite was priester-zijn heel eenvoudig; hij hoefde geen speciale opleiding te volgen, had geen pastorale taken. Een priester diende op een strikt part-time basis en droeg alleen het priesterlijke gewaad tijdens het uitvoeren van priesterlijke activiteiten, zoals het leiden van een offer. Hun voornaamste taak was toe te zien op de juiste naleving van de rituelen binnen een heiligdom waarover zij de leiding hadden.

Geloof in Griekse Religie

In het Griekse religieuze systeem zat angst ingebouwd. Er waren zoveel goden dat het een hele uitdaging was om er op elk moment een te kiezen om te aanbidden of gunstig te stemmen. De goden waren ook erg jaloers op elkaar. Het was bijvoorbeeld belangrijk om Aphrodite een offer te brengen voor haar hulp bij een liefdesrelatie en tegelijkertijd een offer te brengen aan Artemis, haar exacte tegenhanger. Solon, een man die gevierd werd om zijn wijsheid, zou tegen Croesus, de koning van Lydië, hebben gezegd dat geen mens gelukkig kon worden genoemd totdat hij dood was, omdat men niet kon voorspellen welk kwaad de goden voor hem in petto zouden kunnen hebben.

De Grieken waren ook voorzichtig met het begaan van een daad van goddeloosheid: dit omvatte een veelheid van overtredingen tegen de goden, de ouders, het land, en hun dode verwanten. Het beroemdste proces wegens godslastering betrof de filosoof Socrates, die in 399 v. Chr. werd aangeklaagd omdat hij de goden niet had erkend zoals de staat deed, en omdat hij nieuwe daimonische machten had geïntroduceerd.

Vroomheid omvatte ook daden van heiligschennis, zoals het stelen uit een heiligdom of het vernielen van eigendom binnen een heiligdom. Het omhakken van de heilige olijfboom op de Akropolis was een halsmisdaad, omdat de boom aan Athena toebehoorde. Het verraden van de staat was ook een daad van verdorvenheid, omdat de goden betrokken waren bij het welzijn van de staat.

Lees meer over de enorme invloed van de Griekse mythologie op de westerse kunst.

Het vermijden van hubris

De Grieken waren op hun hoede om geen hubris te vertonen, een te grote trots of aanmatigendheid, omdat hubris nemesis of vergelding opwekte, die ondergang kocht. Zij geloofden dat geluk moeilijkheden opleverde, omdat het de goden uiterst jaloers maakte. Herodotus vertelde een prachtig verhaal om dat te bewijzen. Een tiran, Polycrates genaamd, had alles voor elkaar en wist dat hij in gevaar was, dus vroeg hij zijn vriend, Amasis, farao van Egypte, wat hij moest doen. Amasis adviseerde hem om zijn meest waardevolle bezit weg te gooien.

In Griekenland werd gezegd dat het tonen van overmoed zou leiden tot de vernietiging van iemands leven. Geluk hebben werd ook gezien als een uitnodiging voor problemen. (Afbeelding: Salvator Rosa/Publiek domein)

Polycrates stapte op een boot, verwijderde de ring waar hij zoveel waarde aan hechtte en gooide hem in zee. Een paar dagen later ving een visser een grote vis die hij aan Polycrates liet zien. Hij sneed de vis open en daar, in zijn maag, bevond zich de ring. Amasis verbrak alle contact met Polycrates, wetende dat een zo fortuinlijk man aan zijn einde zou komen, wat hem natuurlijk niet lang daarna overkwam.

Een ander gevaar om voor op te passen, was het oude equivalent van een virus dat alleen religieuze observantie kon bedwingen. Het Griekse woord hiervoor was miasma, een woord vertaald als ‘vervuiling’. Als het niet onder controle werd gehouden, kon het een ravage aanrichten aan vee, gewassen, hun familie en vrienden. Miasma kwam op verschillende manieren vrij, allemaal op een of andere manier verbonden met lichaamsfuncties. Het was het meest dodelijk als het vrijkwam als gevolg van een vrijwillige of onvrijwillige moord. Contact met de doden was ook verontreinigend, evenals bevallingen. De belangrijkste ontsmettingsmiddelen waren zout water, zwavel en vooral het bloed van een varken.

Contractuele regeling van Grieken met Goden

Griekse godsdienst hoefde niet met hun geweten te worstelen, de goden spoorden hen niet aan tot goedheid, gezien het feit dat zij zelf alle misdaden uit het boek hadden begaan. Er werd soms beweerd dat de Griekse godsdienst een louter contractuele regeling tussen goden en mensen vertegenwoordigde, en dat spiritualiteit afwezig was in het leven van de Grieken.

Lees meer over de grote filosofische traditie binnen het oude Griekenland.

Beroemd heiligdom van Delphi

De Grieken hadden een buitengewoon gevoel voor het heilige, zoals blijkt uit de intieme relatie die er bestond tussen landschap en religie. Het was onmogelijk de Akropolis in Athene te bezoeken zonder de aanwezigheid van het goddelijke te voelen. Maar Delphi was de beroemdste van de orakelheiligdommen, waar men de god Apollo om raad kon vragen.

Om te begrijpen wat Apollo zei, moest men zijn verstand gebruiken. Het voorportaal van den tempel was gegraveerd met spreuken, waarvan de meest gevierde waren: ‘Ken u zelven’ en ‘Niets te veel’.

Men gelooft dat het orakel van god Apollo in het heiligdom van Delphi werd bediend door de priesters, die corrupt waren en altijd de mensen uitbuitten die het heiligdom bezochten. (Afbeelding: Albert Tournaire/Publiek domein)

Dit is een transcript uit de videoserie The Other Side of History: Het dagelijks leven in de Oudheid. Bekijk het nu op The Great Courses Plus.

Griekse religie in perspectief

Griekse religie bood weinig vrolijkheid, minder troost en geen troost; er is moed voor nodig om in zo’n universum te leven. De Grieken waren religieus omdat hun goden machtig waren en het uiterst gevaarlijk was om aan de verkeerde kant van hen te komen. De goden verschilden van ons in die zin dat zij zich niet bewust waren van het verouderingsproces. Apollo was voor altijd een jonge man op de rand van de mannelijkheid, Aphrodite was voor altijd een vrouw in de volheid van haar bloei, en Zeus was voor altijd een man op atletische middelbare leeftijd.

Gemeenschappelijke vragen over de Griekse religie

V: Wat waren de religieuze rituelen van het huishouden in het Oude Griekenland?

Het gezinshoofd van de oikos of oikia, vervulde de functies van een priester met betrekking tot het huis, en voerde dagelijks rituelen uit voor de verschillende godheden die de welvaart en veiligheid van hun huis bewaakten, waaronder Zeus Ktesios, de beschermer van hun eigendom; voor Zeus Herkeios, de beschermer van de heilige grens die hun huis omringde; en voor Apollo Agyieus, de beschermer van de ingang van hun huis.

V: Wat offerden de oude Grieken?

Naast vruchten, gebak, melk en honing, offerden de Oude Grieken dieren om de gunst van de goden te verkrijgen.

Vraag: Wie aanbaden de Oude Grieken?

De Oude Grieken aanbaden meerdere goden, en het was een hele uitdaging om er op elk moment een te kiezen die zij moesten aanbidden of gunstig stemmen. Daarnaast vereerden zij ook halfgoden.

V: Wat is miasma in de Griekse mythologie?

In de Griekse oudheid bestond er een equivalent van een virus dat alleen door religieuze observantie kon worden bedwongen. Het Griekse woord voor dit virus was miasma, een woord voor ‘vervuiling’ of ‘bloedschuld’. Als het niet onder controle werd gehouden, kon het een ravage aanrichten in het vee, de gewassen, de familie en de vrienden van de Grieken. Miasma kwam op verschillende manieren vrij, allemaal in verband met lichaamsfuncties.