Dit beeldje stelt een aanbidder voor die een afbeelding vasthoudt van het hoofd van Hathor, een Egyptische godin van de vruchtbaarheid en het moederschap. Het beeldje werd in Egypte gemaakt tijdens de Ramesside periode (1292-1076 v. Chr.). Het beeldje behoort momenteel toe aan het Egyptisch Museum in Turijn, Italië. / AHE, Creative Commons

Hathor was een veelzijdige godin, aangesproken voor een grote verscheidenheid aan behoeften, die de mensheid veel van de beste aspecten van het leven verschafte.

Door Dr. Joshua J. Mark
Professor in de filosofie
Marist College

Inleiding

De centrale culturele waarde van het oude Egypte was ma’at – harmonie en evenwicht – die de orde van het universum en het leven van de mensen handhaafde. Het bewaren van evenwicht in het eigen leven stimuleerde hetzelfde in het gezin en, in het verlengde daarvan, in de buurt, de gemeenschap, de stad en de hele natie. Een vitaal aspect van het bewaren van dit evenwicht was dankbaarheid, die iemands reis door het leven zou verheffen en na de dood iemand in staat zou stellen zijn hart – lichter dan een veer – aan de god Osiris aan te bieden in de Hal der Waarheid, alvorens over te gaan naar het paradijs van het Rietveld.

Ondankbaarheid was de “poortzonde” die de ziel openstelde voor alle negatieve energieën van twijfel, wantrouwen, afgunst, bitterheid en egocentrische absorptie. Door gebed, feesten en persoonlijke godsdienstige observanties kon men een licht hart behouden, van een vol leven genieten en, na de lichamelijke dood, er zeker van zijn dat men niet hard zou worden beoordeeld door Osiris en zijn hoop op het paradijs zou verliezen.

Een van de persoonlijke gebruiken van het volk, met name van de arme boeren, zou het ritueel van de Vijf Gaven van Hathor zijn geweest, dat aanzette tot dagelijkse dankbaarheid door te herinneren aan alles waarvoor men dankbaar moest zijn, ongeacht de verliezen die men had geleden. Deze praktijk schijnt in mondelinge overlevering te hebben bestaan en is slecht gedocumenteerd, maar sluit niet alleen aan bij de verering van de godin Hathor, maar ook bij de waarde van harmonie in de Egyptische cultuur en het belang van het bewaren van een licht hart van dankbaarheid voor alle goede gaven van de goden.

Hathor de welwillende

Hathor was een veelzijdige godin, aangesproken voor een grote verscheidenheid van behoeften, die de mensheid veel van de beste aspecten van het leven verschafte. Vroege afbeeldingen van de godin tonen een koninginachtige vrouw met de zonneschijf en hoorns op haar hoofd; later werd zij gezien als een vrouw met het hoofd van een koe of, eenvoudig, als een koe, die haar levengevende energie en overvloed voor de mensheid symboliseert. Ze was een hemelgodin, geassocieerd met Horus, een aardgodin – zoals blijkt uit een van haar bijnamen “Vrouwe van de esdoorn” – een zonnegodin (door haar associatie met Ra), en was ook voorzitster van zaken van het hart, seksualiteit, natuurlijke schoonheid, dans en muziek, diplomatie met vreemde naties, vruchtbaarheid – van het land, de mensen en de dieren – en moederschap. Zij werd ook geassocieerd met het hiernamaals, troostte en leidde de zielen van de doden, en was verder verbonden met de Melkweg die werd gezien als een hemelse rivier van de Nijl, die al het leven in stand hield. Zij was zo populair dat zelfs in de periode van het Nieuwe Rijk van Egypte (ca. 1570 – ca. 1069 v. Chr.), toen haar attributen grotendeels waren overgenomen door de godin Isis, zij nog steeds werd vereerd.

Centraal in alle aspecten van Hathor was vreugde, die het hart van de gelovige opfleurde en iemand in staat stelde een vol en zinvol leven te leiden. Een gebed tot Hathor, van de Stela van Ipui (18e Dynastie, ca. 1500 v. Chr.), benadrukt dit aspect van de godin. Het gebed luidt onder meer:

Geeft lof aan Hathor, die in Thebe woont

Kus de aarde uit eerbied voor haar in alle vormen…

Het was op de dag dat ik haar schoonheid zag

Mijn geest bracht de dag door in de viering ervan –

Dat ik de Vrouwe van de Twee Landen in een droom aanschouwde en zij vreugde in mijn hart bracht.

Toen werd ik verkwikt met haar voedsel…

Hij die wijs is

zal haar eren op het seizoensfeest

Dat wat de mensen onderricht

Mag als zuiver voedsel worden beschouwd.

Nabij de dienaar in de Plaats der Waarheid, zegt Ipui, de Rechtvaardige:

Om het probleem van rivaliteit, jaloezie en haar begeren op te lossen,

De wonderen van Hathor, die zij in oude tijden verrichtte,

moeten in verband worden gebracht met degenen die het niet weten en degenen die het wel weten.

Een generatie moet aan een volgende generatie vertellen hoe mooi zij werkelijk is. (Thompson, 4)

Deze buste is afkomstig van een triadebeeld dat koning Amenhotep III toonde, geflankeerd door de god Osiris en de godin Hathor. Het is een van de vele beelden die Amenhotep III’s dodentempel in Thebe sierden. Ongeveer 150 jaar later, toen de tempel door een aardbeving werd verwoest, werden dit beeld en andere beelden hergebruikt in de nabijgelegen dodentempel van Merenptah. 18de dynastie, regering van Amenhotep III, circa 1390-1352 v. Chr. Uit West-Thebe, dodentempel van Merenptah, Egypte; oorspronkelijk uit de nabijgelegen dodentempel van Amenhotep III. (Het British Museum, Londen). / Foto door Osama Shukir Muhammed Amin, AHE, Creative Commons

Door de geest – en het hart – gericht te houden op Hathor en haar innerlijke en uiterlijke schoonheid, ontving men vreugde, de instructie van ‘zuiver voedsel’ dat de ziel kon onderhouden, en de dankbaarheid die de kracht neutraliseerde van negatieve gedachten en gevoelens zoals jaloezie, afgunst en bitterheid. Ipui merkt op hoe op een dag die hij had doorgebracht met het vieren van Hathors schoonheid, zij vreugde in zijn hart plaatste en deze vreugde werd vergroot, de duistere energieën verdrijvend, door anderen te vertellen over Hathors grootheid en overvloed. Dit sentiment sluit aan bij het meest vitale aspect van de Egyptische religie: het bewaren van persoonlijk evenwicht, vooral in moeilijke tijden. Geleerde Rosalie David merkt op:

Het werd aanvaard dat het leven werd nagestreefd binnen de context van een gevaarlijke kosmos, en dat dit ordelijke patroon regelmatig werd verstoord door rampen, waaronder ziekte, plotselinge of vroegtijdige dood, en natuurlijke gevaren. Persoonlijk geloof was nodig om op de tragedies van het leven te kunnen reageren, maar kwelling werd niet als een overweldigend slechte ervaring beschouwd, omdat de lijder kracht en geestelijke steun uit zijn verlies kon putten. (271)

Hathor was de Egyptische godheid die het meest genegen was iemands lijden te helpen verlichten, troost te bieden en het evenwicht te herstellen, omdat zij ooit de oorzaak was geweest van menselijke ellende in haar vroegere incarnatie als de gemene en bloeddorstige Sekhmet.

Hathor-Sekhmet en ‘Het Boek van de Hemelse Koe’

Een van de vele rollen van Hathor was de figuur die bekend staat als de Verre Godin; een vrouwelijke godheid die haar hemelse thuis verlaat, zonder toestemming van de grote god Ra, haar vader, en in feite wegloopt, haar verantwoordelijkheden verlatend. De figuur van de verre godin wordt in verband gebracht met een aantal vrouwelijke godheden (waaronder Bastet, Mehit, Mut en Sekhmet), maar het meest bekend is Hathor in Het Boek van de Hemelse Koe, dat werd geschreven tijdens de Eerste Tussentijd (2181-2040 v. Chr.) en het Middenrijk (2040-1782 v. Chr.). In dit werk vlucht de godin echter niet uit eigen beweging, maar wordt zij doelbewust door Ra gestuurd om de mensheid te vernietigen.

Als het verhaal begint, horen we mensen samenzweren om Ra ten val te brengen, omdat zij vinden dat hij oud is geworden en geen voeling meer heeft met hun behoeften. Ze zijn vergeten wat Ra hen allemaal heeft gegeven en zijn vervallen tot de zonde van ondankbaarheid. Ra hoort van hun plannen en overlegt met de andere goden over hoe het verder moet. De oergod Nun raadt hem aan zijn oog te sturen om de mensheid een lesje te leren.

Het Oog van Ra wordt meestal afgebeeld als een godin die Ra’s bevelen uitvoert en wordt nauw geassocieerd met de figuur van de Verre Godin omdat beiden, door hun daden, transformatie teweegbrengen. Ra kiest Hathor als zijn Oog en stuurt haar naar de aarde in de vorm van Hathor-Sekhmet om de mensheid te vernietigen. Hathor-Sekhmet’s woede wordt losgelaten op de ondankbare mensen en zij doodt duizenden mensen voordat Ra berouw toont, erkent dat er spoedig niemand meer over zal zijn, en haar vertelt te stoppen. Hathor-Sekhmet is echter vervallen tot een waanzinnige bloeddorst en kan hem niet horen.

Het Boek van de Hemelse Koe (uit het Middenrijk 2040-1782 v. Chr.) bevat een afbeelding van de godin Nut als een hemelse koe die de zonnegod Ra naar de bovenste hemelen verheft en wegvoert van de mensheid die tegen hem in opstand was gekomen. Deze afbeelding komt uit het Nieuwe Rijk (ca. 1570-c.1069 v. Chr.), het tijdperk waarin de overgebleven tekst van Het Boek van de Hemelse Koe werd teruggevonden. / Wikimedia Commons

Ra bestelt 7000 kruiken bier vermengd met rode oker, om op bloed te lijken, en laat het brouwsel vallen bij Dendera – de heilige plaats van Hathor – waar het over de vlakte stroomt. Hathor-Sekhmet komt aan, drinkt van het ‘bloed’ dat ze aantreft, en raakt zo dronken dat ze bewusteloos raakt. Als ze wakker wordt, is ze de welwillende Hathor en voortaan de advocate en vriendin van de mensheid. Deze episode levert een andere bijnaam van Hathor op – “De Dronken Dame” – die vooral werd aangeroepen op festivals en bijeenkomsten waar drank in overvloed werd geschonken.

Drinken, muziek en dans maakten allemaal deel uit van de verering van Hathor en, in tegenstelling tot andere godheden die geestelijken van hetzelfde geslacht hadden die hen dienden, omvatte de cultus van Hathor mannen en vrouwen als priesters en priesteressen. Een andere figuur echter, die ook met Hathor zou zijn geassocieerd (hoewel zeker niet exclusief) was de ta rekhet – de wijze vrouw.

Wijze vrouwen

De ta rekhet (letterlijk “de vrouw die weet”) wordt in het Nieuwe Rijk hoofdzakelijk aangetoond door ostraca (keramische scherven met inscripties) uit het dorp Deir el-Medina. Volgens geleerde Carolyn Graves-Brown:

schijnt zij in staat te zijn geweest de goden te identificeren die ongeluk brachten, in de toekomst te kijken en ziekten te diagnosticeren. Dergelijke vrouwen werden door zowel mannen als vrouwen geraadpleegd, waarbij er slechts één ta rekhet tegelijk was. Dergelijke vrouwen hadden een diepgaande kennis van de gebieden tussen de levenden, de goden en de overledenen. (80)

Graves-Brown merkt verder op dat deze vrouwen al eerder in het Middenrijk zijn aangetroffen, een mogelijkheid die ook wordt geopperd door Rosalie David, die opmerkt dat deze zieners “een vast aspect van praktische religie” kunnen zijn geweest vóór de periode van het Nieuwe Rijk (281). Dit is waarschijnlijk als men bedenkt dat vrouwen van alle sociale klassen een hoge status hadden gedurende de geschiedenis van Egypte. Deze wijze vrouwen uit het Nieuwe Rijk kunnen deel hebben uitgemaakt van het ritueel van de Vijf Gaven van Hathor, hoewel dit geenszins zeker is.

Dit kalkstenen beeldje stelt 3 staande vrouwen voor, die elkaars handen vasthouden en tegen een zwarte plaat op een sokkel staan. Uit Egypte, precieze herkomst van de opgraving is onbekend. Tweede Tussentijd, 1650-1550 v. Chr. The Petrie Museum of Egyptian Archaeology, Londen (Met dank aan The Petrie Museum of Egyptian Archaeology, UCL). / Foto door Osama Shukir Muhammed Amin, AHE, Creative Commons

Hun associatie met Hathor blijkt uit haar rol als godin van het hiernamaals die vertrokken zielen bijstond in hun reis naar het Reedsveld. Traditioneel werd gedacht dat wanneer men in Egypte stierf, men de gelijkenis van Osiris, de rechter van de doden, aannam. Hathor was echter zo populair ten tijde van het Nieuwe Rijk dat vrouwen steeds vaker haar beeltenis aannamen in hun begrafenisinscripties, zoals de geleerde Geraldine Pinch opmerkt:

De Coffin Texts en het Book of the Dead bevatten spreuken om de overledene te helpen voor altijd te leven als een volgeling van Hathor. In een verhaal uit de Late Periode regeert Hathor over de onderwereld, waar zij opduikt om degenen te straffen die zich op aarde onrechtvaardig gedragen. In de Grieks-Romeinse periode identificeerden dode vrouwen zich in het hiernamaals met Hathor in plaats van met Osiris. (139)

Wijze vrouwen konden – en deden dat waarschijnlijk ook – Hathor aanroepen als godin van het hiernamaals bij het aanspreken van de zorgen van mensen. Graves-Brown noteert een ostracon dat suggereert dat een wijze vrouw werd geraadpleegd over de reden van de dood van een kind en Hathor zou de godin zijn geweest om dit te beantwoorden, aangezien een andere van haar verantwoordelijkheden was om aanwezig te zijn bij de geboorte van een persoon – in de vorm van de Zeven Hathors – en het lot van de pasgeborene te bepalen.

Hathor werd aanbeden door mensen uit alle sociale klassen vanwege de geschenken die zij gaf en, zoals de geleerde Alison Roberts opmerkt, vanwege haar rol als “de stimulerende agent van verandering, de overwinnaar van inertie en andere bedreigingen” (66). Hoewel haar cultuscentrum zich in Dendera bevond en zij nauw verbonden was met Thebe, was de verering van de godin wijdverbreid in heel Egypte en vooral populair onder de armen.

The Peasant Farmer’s Lot

Priesters gebruikten kommen als deze in tempels voor vloeibare offers aan de goden. Twee gezichten van de godin Hathor sieren de rand. Platte afbeeldingen van personen waren meestal in profiel, maar het gezicht van Hathor werd veel frontaal afgebeeld. Op dergelijke afbeeldingen heeft zij koeienoren, maar zij kon ook worden afgebeeld met horens of als koe. Hathor was de meest universele godin van Egypte, en de schaal stond waarschijnlijk in een tempel van een andere godheid. Er staat echter geen inscriptie op waaruit blijkt waar dat was. 22ste dynastie, circa 945-715 v. Chr. Misschien uit Karnak, Egypte. (Het British Museum, Londen). / Foto door Osama Shukir Muhammed Amin, AHE, Creative Commons

De boeren die het land bewerkten, waren er bijna nooit eigenaar van. De koning, als de levende belichaming van de god Horus, werd geacht al het land te bezitten en ‘verhuurde’ het aan edelen en priesters. De opbrengst van een perceel werd door de boer overhandigd aan de edelman die de leiding had, afgeleverd bij de pakhuizen van de Egyptische vizier, en vervolgens herverdeeld onder het volk, zodat niemand ooit honger zou lijden. De geleerde Don Nardo becommentarieert:

De meeste landbouwgrond in het oude Egypte behoorde toe aan de farao, zijn edelen of de religieuze tempels; zij verzamelden het grootste deel van de oogst en de boeren hielden een bescheiden deel voor zichzelf en hun gezinnen. (12)

Muurschildering uit het graf van Nebamun, ca. 1350 v. Chr., Thebe, Egypte.
British Museum. / Foto door gordontour, Flickr, Creative Commons

De gewassen omvatten emmertarwe en gerst, erwten, linzen, en andere groenten en fruit. Elke dag in de oogsttijd gingen de boeren naar de velden, reikten met hun linkerhand om een stengel tarwe te grijpen, sneden het met een kleine zeis in hun rechterhand, en lieten het achter voor de arbeider achter hen om het op te rapen in een mand. De hele dag boerden zij op het land dat zij niet bezaten en waarop zij geen hoop hadden het ooit te bezitten, hun linkerhanden altijd voor hun ogen reikend naar de gewassen om te oogsten.

De vijf gaven van Hathor

Wanneer een arme boer zich aansloot bij de verering van Hathor, nam de priester of priesteres de linker onderarm vast en zei: “Noem de vijf dingen die je het meest zou missen als je op dit moment zou sterven.” De persoon moest de eerste vijf dingen noemen die in hem opkwamen zonder er al te precies over na te denken – misschien iets als, “Mijn vrouw, mijn kinderen, bier, mijn hond, de rivier.”

De priesteres, priester, of – misschien – wijze vrouw, zou dan de linkerhand van de persoon voor het gezicht van de persoon opheffen en zeggen: “Dit zijn de vijf gaven van Hathor”, en de persoon zou naar de vijf vingers van zijn linkerhand kijken terwijl het ritueel verder zou gaan: “Elke dag heb je ten minste deze vijf dingen om dankbaar voor te zijn en, mocht je er een verliezen, dan komt er altijd weer een andere.” Wanneer die persoon weer het veld op ging en de graanstengel pakte om te snijden, onder de hete zon, zag hij zijn linkerhand altijd voor zich en werd hij voortdurend herinnerd aan de vijf gaven van Hathor.

Zoals opgemerkt, is het bovenstaande ritueel slecht geattesteerd (deze auteur heeft er geen bewijs voor gevonden buiten de mondelinge geschiedenis in Egypte) en toch is het in overeenstemming met de geest van de Cultus van Hathor en de inherente aard van de godin als brenger van vreugde, licht en dankbaarheid. Zodra men ophield zich dankbaar te voelen, bewoog men zich in de richting van duisternis, ongeloof en bitterheid in het leven. De Vijf Gaven van Hathor, die men zich altijd kon herinneren door eenvoudigweg naar de vingers van de linkerhand te kijken, waren een voortdurende herinnering aan alles wat goed en belangrijk was en de moeite waard om elke morgen voor wakker te worden – en elke avond voor te danken.

Bibliografie

  • Ancient Egyptian Prayers and Invocations door Peter Thompson Accessed 4 May 2020.
  • Prayer to Hathor – Goddess of Beauty Accessed 4 May 2020.
  • Bunson, M. The Encyclopedia of Ancient Egypt. Gramercy Books, 2000.
  • David, R. Religion and Magic in Ancient Egypt. Penguin Books, 2003.
  • Dr. S. Sama. “Oral History of Egypt and the Five Gifts of Hathor.” N/A, Lecture Sponsored by Cairo Museum, Egypt; October 1991.
  • Graves-Brown, C. Dancing for Hathor: Women in Ancient Egypt. Continuum, 2010.
  • Nardo, D. Living in Ancient Egypt. Thompson/Gale Publishers, 2004.
  • Pinch, G. Egyptian Mythology: A Guide to the Gods, Goddesses, and Traditions of Ancient Egypt. Oxford University Press, 2002.
  • Roberts, A. Hathor Rising: The Power of the Goddess in Ancient Egypt. Inner Traditions, 1997.
  • Robins, G. Women in Ancient Egypt. Harvard University Press, 1993.
  • Shaw, I. The Oxford History of Ancient Egypt. Oxford University Press, 2004.
  • Wilkinson, R. H. The Complete Gods and Goddesses of Ancient Egypt. Thames & Hudson, 2017.

Originally published by the Ancient History Encyclopedia, 05.06.2020, under a Creative Commons: Attribution-NonCommercial-ShareAlike 3.0 Unported licentie.