De psychologie van achtbanen

Roller coasters mogen dan wel een zeer moderne vorm van amusement lijken – ze worden steeds groter, sneller en enger dankzij de vooruitgang in de technologie. Maar ze dateren eigenlijk al uit het midden van de jaren 1800. Door de zwaartekracht aangedreven spoorlijnen, gebouwd om steenkool van de bergen naar de stad in Pennsylvania, VS, te vervoeren, werden in het weekend verhuurd aan betalende passagiers die puur voor de lol reden.

Heden ten dage zijn themaparken big business. Maar met wachtrijen die soms wel acht uur duren voor een gemiddelde rit van minder dan twee minuten – om nog maar te zwijgen van berichten over coureurs die beroertes, hersenvervorming en ernstig letsel oplopen als gevolg van crashes – hoe komt het toch dat we onszelf dit aandoen? Wat is het toch met achtbanen dat sommigen zo leuk vinden, en is het een ervaring die we minder leuk vinden naarmate we ouder worden?

Het leuk vinden van achtbanen wordt in verband gebracht met het zoeken naar sensatie – de neiging om te genieten van gevarieerde, nieuwe en intense lichamelijke ervaringen zoals bergbeklimmen en parachutespringen. Maar welke sensatie bieden achtbanen die zo verleidelijk is? Op het eerste gezicht lijkt het te maken te hebben met de ervaring van snelheid. Maar het bewijs voor het verband tussen sensatie zoeken en snelheid is niet overtuigend. Bijvoorbeeld, als het gaat om het rijden met snelheden boven de wettelijke limiet, doen veel mensen het, niet alleen sensatiezoekers.

Misschien is de aantrekkingskracht van achtbanen het genot van de viscerale sensatie van de angst zelf, vergelijkbaar met het kijken naar een horrorfilm. Lichamelijke verschijnselen van angst, zoals een bonkend hart, een snellere ademhaling en een energiestoot door het vrijkomen van glucose, staan gezamenlijk bekend als de “vecht- of vluchtreactie”. We weten dat een ritje in een achtbaan deze reactie waarschijnlijk teweegbrengt dankzij onderzoekers die de hartslag maten van rijders in de dubbele Coca Cola Roller in Glasgow in de jaren 1980. De hartslag per minuut verdubbelde van gemiddeld 70 voor de rit tot 153 kort na het begin van de rit. Sommige oudere berijders kwamen oncomfortabel dicht in de buurt van wat voor hun leeftijd als medisch onveilig zou worden beschouwd.

In een ander adrenalineverhogend tijdverdrijf meldden beginnende bungeejumpers niet alleen een verhoogd gevoel van welzijn, waakzaamheid en euforie vlak na het voltooien van een sprong, zij hadden ook verhoogde niveaus van endorfine in het bloed, waarvan bekend is dat het gevoelens van intens plezier opwekt. Interessant is dat hoe hoger de endorfinespiegel was, hoe euforischer de springer zich voelde. Hier is dus duidelijk bewijs dat mensen genieten van de sensaties die gepaard gaan met de vecht- of vluchtreactie in een niet-bedreigende omgeving.

Goede versus slechte stress

En toch, paradoxaal genoeg, vertoonden deze bungeejumpers ook verhoogde niveaus van het hormoon cortisol, waarvan bekend is dat het stijgt wanneer mensen stress ervaren. Hoe kan iemand dan tegelijkertijd stress en plezier ervaren? Het antwoord is dat niet alle stress slecht is. Eustress – van het Griekse “eu”, dat goed betekent, zoals in euforie – is een positieve vorm van stress die mensen actief opzoeken.

We weten dat een ritje in een achtbaan als een “eustressvolle” ervaring kan worden ervaren dankzij een intrigerende studie die door twee Nederlandse psychologen is uitgevoerd. Zij waren geïnteresseerd in astma, en in het bijzonder de relatie met stress. Nadat zij in eerder onderzoek hadden vastgesteld dat astmapatiënten door stress hun astmasymptomen als ernstiger ervaren, vroegen zij zich af of een tegengesteld effect mogelijk zou zijn door eustress toe te passen.

En zo werden, in naam van de wetenschap, enkele astmatische studentvrijwilligers naar een pretpark vervoerd en reden zij in een achtbaan terwijl hun ademhalingsfunctie werd gecontroleerd. De onderzoeksresultaten waren opmerkelijk. Terwijl de longfunctie voorspelbaar verminderde door het geschreeuw en de algemene opschudding, verminderde ook het gevoel van kortademigheid. Dit suggereert dat sensatiezoekers in achtbanen de ervaring op een positieve manier als stressvol ervaren.

De rol van dopamine

Maar achtbanen zijn niet voor iedereen weggelegd. Kunnen verschillen in hersenchemie sensatiezoekend gedrag verklaren? Het experiment met bungeejumpers suggereert dat mensen met een hoger endorfineniveau meer euforie voelen. Maar er is geen bewijs dat rustniveaus van endorfines het zoeken naar sensatie kunnen verklaren; ze zijn eerder een reactie op de sensatie dan een voorspeller of we ervan genieten.

In plaats daarvan werd in een recent overzicht gekeken naar de rol van dopamine, een andere chemische boodschapperstof in de hersenen die belangrijk is voor het functioneren van neurologische beloningspaden. Uit het onderzoek bleek dat personen met een hoger dopamineniveau ook hoger scoren op metingen van sensatiezoekgedrag. Hoewel dit eerder een correlatie dan een oorzakelijk verband is, bleek uit een andere studie dat het innemen van een stof die haloperidol wordt genoemd, en die de effecten van dopamine in de hersenen verstoort, leidde tot een meetbare afname van sensatiezoekend gedrag.

Deze onderzoekslijn schetst de intrigerende mogelijkheid dat het genot van intense lichamelijke ervaringen, zoals het rijden in achtbanen, een weerspiegeling kan zijn van individuele verschillen in de hersenchemie. Mensen met een hoger dopamineniveau zijn wellicht meer geneigd tot een aantal sensatiezoekende gedragingen, variërend van onschuldige ritjes in een achtbaan tot het gebruik van drugs of zelfs winkeldiefstal.

De vraag of achtbanen nog steeds aantrekkelijk zijn naarmate we ouder worden, is niet rechtstreeks onderzocht, maar in een recent onderzoek werd nagegaan hoe enthousiast mensen van verschillende leeftijden waren over spannende vakanties, zoals bergbeklimmingstochten. Daaruit bleek dat de belangstelling voor dit soort vakanties een piek vertoont in de vroege volwassenheid en afneemt met elk decennium dat verstrijkt. Dit wijst erop dat oudere volwassenen minder geneigd zijn deel te nemen aan activiteiten zoals het rijden in achtbanen. Misschien is het ervaren van een hartslag die gevaarlijk dicht in de buurt komt van medisch aanvaarde risiconiveaus niet zo’n aantrekkingskracht voor 50-plussers.

Hoewel het moeilijk is vast te stellen, genieten mensen van achtbanen dankzij een combinatie van snelheid, het overwinnen van angst en de positieve effecten die gepaard gaan met een enorme stijging van de fysiologische opwinding. Een ritje in een achtbaan is een legale, over het algemeen veilige en relatief goedkope manier om een natuurlijke high te ervaren. Het is begrijpelijk dat mensen er al eeuwenlang graag geld voor betalen, en er is geen teken dat de waardering voor een beetje eustress afneemt.