Connie Krochmal

Door: Connie Krochmal

Chicory (Cichorium intybus) is een gewone wegkruiper die over een groot deel van Noord-Amerika voorkomt. De plant is het meest algemeen in de oostelijke en centrale staten en langs de kust van de Stille Oceaan. Elders kan hij enigszins verspreid voorkomen.

Een lid van de madeliefjesfamilie, is deze bijenplant genaturaliseerd nadat hij tijdens de koloniale tijd in de Nieuwe Wereld was geïntroduceerd. De zonminnende soort was oorspronkelijk inheems in Noord-Afrika, Klein-Azië en Europa.

Zij komt voor op graslanden, onkruidachtige gebieden, verstoorde plekken, weiden, gazons, braakliggende terreinen, omheiningen, bermen en akkers – vooral stenige. Bij gelegenheid is de plant zelfs bekend om op te duiken in scheuren van trottoirs en bestrating.

Deze soort is het meest algemeen op lage hoogten. Hij komt voor in veel wildflower guides, hoewel de plant niet inheems is. Witlof lijkt niet zo agressief te zijn als sommige andere genaturaliseerde planten. De zaden worden echter door de wind verspreid. Ook de wortels zorgen voor de verspreiding.

De plant gaat onder diverse andere veelvoorkomende namen door het leven. Deze omvatten blauwe matrozen, blauwe margriet, blauwe andijvie, bunk, gewone cichorei, blauwe paardenbloem, haveloze matrozen, en koffiekruid. Soms wordt het ook wel vetkruid genoemd. Afgeleid van het Latijn, betekent dit “onder de voet lopen” in verwijzing naar de diepe wortels.

Waarde van cichorei voor bijen

De bloesems van alle cichoreisoorten worden gretig bewerkt door bijen voor stuifmeel en nectar. Het staat te boek als een belangrijke bijenplant in het noordoosten, het zuidoosten, de noordelijke centrale regio, de vlakten, het zuidwesten, het grootste deel van het westen, en Florida. In sommige delen van het noordwesten wordt hij als een minder belangrijke bijenplant beschouwd.

Een van de redenen dat cichorei een waardevolle bijenplant is, is dat hij gedurende een langere periode bloeit. Bloemen zijn typisch aanwezig van ongeveer midden in de zomer tot in de herfst, meestal van eind juni tot oktober, afhankelijk van de locatie. Deze bloemen verschijnen vaak wanneer er weinig anders beschikbaar is voor de bijen.

Dit kruid produceert wit stuifmeel. De nectarstroom is het best bij regenachtig weer. Maar ook bij droogte blijft het een betrouwbare nectarbron.

Chicory is lang erkend als een honingplant. Deze gele honing kan een groenige tint krijgen wanneer hij korrelt. Hij heeft een smaak die veel lijkt op die van koffie met cichoreismaak.

Teelt van cichorei

Hoewel sommigen cichorei als een invasieve plant beschouwen, blijft het een feit dat bepaalde soorten van deze plant voor specifieke doeleinden worden geteeld. Daarom geef ik hier meer informatie over de teelt. Winterhard tot zone drie, wordt de gewone cichorei soms gekweekt in kruidentuinen, weiden met wilde bloemen, en Bijbelse tuinen. Het wordt ook geteeld als veevoeder – vooral voor schapen.

De plant wordt ook gekweekt voor de wortels, die worden gebruikt als koffiearoma of -vervanger. Voor dat doel wordt hij commercieel geteeld in Duitsland en Engeland.

De meest geteelde witlofsoorten zijn de rassen met grote wortels en die welke voor salades worden gebruikt, met radicchio als voorbeeld. Deze laatste soort wordt meestal geteeld als eenjarig gewas voor het koele seizoen, omdat de slacichorei de neiging heeft door te schieten bij warm weer. Ervan uitgaande dat deze niet doorschieten het eerste jaar, zullen de planten meestal de winter overleven en het volgende jaar bloesem dragen.

Dit gewas is gemakkelijk te telen. Als vaste plant kan deze het beste in het vroege voorjaar of najaar worden geplant, omdat de zaden dan het beste ontkiemen. De plant past zich aan de meeste gronden aan die neutraal tot kalkrijk zijn. Maar de plant geeft de voorkeur aan een lichte, gelijkmatig vochtige, diepe, goed gedraineerde, redelijk vruchtbare grond, zoals diepe leem. De plant groeit echter ook op arme grond.

Plant cichoreizaad na de datum van de laatste verwachte voorjaarsvorst. Als vaste plant moeten ze op een afstand van ongeveer 1,5 tot 2 meter van elkaar worden geplant. Ze ontkiemen binnen één tot drie weken en komen het best tot hun recht bij 65-75°F.

Bedek tot een diepte van ¼ tot ½ inch, afhankelijk van de grondsoort. Voor weiden met wilde bloemen beveelt een zaadcatalogus aan vijf pond zaad per acre te zaaien. De meeste zaadcatalogi bieden een grote verscheidenheid aan witlofzaden, waaronder zaden die geschikt zijn voor salades, weiden met wilde bloemen en kruidentuinen. Johnny’s is een bron.

Zaden voor Magdeburgh (soms gespeld als Madgeburg) witlof, een speciale variëteit gekweekt voor de grote wortels die een voet of meer in lengte kunnen bereiken, zijn ook beschikbaar. Deze wortels worden gedroogd, geroosterd en gemalen en voornamelijk gebruikt voor koffieachtige dranken. Deze variëteit heeft hele bladeren en bloeit meestal het eerste jaar.

Beschrijving van Cichorei

Dit woekerende kruid is af en toe tweejarig, maar is normaal gesproken een vaste plant. Er is bekend dat de plant een decennium kan leven.

Rijkend tot 1½ voet in lengte, heeft de sterk vertakte wortel kleine worteltjes langs de zijkanten. Deze kan zowel roodachtig als geel zijn. Hij is slank – slechts een centimeter of zo dik. De wortel, die bij het breken een sap afscheidt, is spilvormig.

Cichorei is een diepwortelende, rechtopgaande plant met uitgespreide takken. Afhankelijk van de groeiomstandigheden kan hij drie tot zes voet hoog worden met een breedte van 2½ voet.

De holle, stijve, roodachtige tot groene stengels zijn bedekt met zachte haren of borstelharen. Typisch gegroefd, hoekig en cilindrisch, geven ze een melkachtig sap af wanneer ze breken. Naarmate de plant ouder wordt, hebben ze de neiging houtachtig te worden. De bovenste delen van de plant zijn grotendeels bladerloos.

Het loof kan soms sterk lijken op dat van paardenbloemen. Cichorei is echter gemakkelijk te herkennen aan de lange, stijve haren langs de ribben aan de onderzijde van de bladeren.

Met lange bladstelen lopen de bladeren van cichorei taps toe naar een punt. Ze zijn diepgroen en afwisselend. Ze kunnen ongelobd tot diep gelobd zijn. De bladgrootte varieert naargelang de groeiomstandigheden en de plaats op de plant.

De belangrijkste bladeren zijn de onderste of basale bladeren. Deze zijn smal ovaal en vormen een rozet. Ze kunnen drie tot tien centimeter lang worden.

Generaliseerd gelobd en getand, varieert het basale loof van glad tot ruw en behaard. De lobben zijn vrij diep en lijken in sommige gevallen op die van paardenbloemen. Zodra de bloei begint, beginnen de onderste bladeren te verdorren.

De bovenste of stengelbladeren verschillen sterk van de onderste. De eerstgenoemde ontstaan doorgaans later, ervan uitgaande dat aan de behoefte van de plant aan vocht en voedingsstoffen is voldaan.

Veel kleiner van omvang, zodat ze op schutbladen kunnen lijken, is het stengelloze, afwisselende, spitse, bovenste blad enigszins omklemmend. Hoewel dit meestal gaafrandig is, kan het soms schaars getand zijn. De vorm varieert van langwerpig of langwerpig-lancetvormig tot lansvormig.

De bloeistengel sterft aan het eind van het seizoen af en het volgende jaar ontstaat een nieuwe. De tot twee centimeter brede bloesems bestaan uit gefranjerde, bandvormige straalbloemen die ruim boven het basale loof worden gehouden. Vijf decoratieve tanden verschijnen langs de uiteinden van de bloemen.

De bloesems op het onderste deel van de stengel openen meestal vroeger in het seizoen. Ze lijken erg op paardenbloembloesems, behalve de kleur. Cichorei draagt grote, opzichtige bloemen die meestal hemelsblauw tot helder azuurblauw of blauwviolet zijn. In sommige variëteiten kunnen ze soms wit of roze zijn.

Die slechts één dag duren, worden de bloemen snel vervangen door nieuwe. Witloofbloesems kunnen solitair of in kleine platte hoofdjes met twee tot vier bloemen verschijnen. Ze staan meestal op geribbelde, korte, stijve, stugge, harige, okselstandige bloeistengels. Soms kunnen ze eindstandig zijn. De schutbladen rond de bloesems zijn soms bedekt met zeer kleine haartjes of stekels.

Chicory is zo regelmatig in zijn bloeiwijze dat hij vaak in bloemenkloktuinen wordt aangeplant. Deze openen met de zon en sluiten tegen de middag op zonnige, heldere dagen. Ze komen later in de ochtend tevoorschijn of blijven bij bewolkt weer het grootste deel van de dag open. De bloemen bewegen in de richting van de zon.

In Duitsland zouden kinderen ooit een cichoreibloem geplukt hebben en die in een mierenhoop gelegd hebben. Wanneer de mieren uit hun nest komen, laten ze ter verdediging mierenzuur vrij, waardoor de blauwe bloemen door de verandering in pH felrood worden.

De vele toepassingen van cichorei

Naast zijn rol als bijenplant, kent deze soort vele culinaire en niet-culinaire toepassingen. Cichorei is een bron van vitamine A, B, en C. De bladeren en wortels worden al sinds de oudheid voor medicinale doeleinden gebruikt.

Zowel de bladeren als de wortels zijn eetbaar. De eerste, die rauw en gekookt worden gegeten, zijn iets bitterder dan die van andijvie. Het jonge loof verdient de voorkeur, omdat dit over het algemeen milder van smaak is. Van de gedroogde bladeren wordt thee gezet.

Elk vee eet ook witlof. Als melkkoeien echter zeer grote hoeveelheden consumeren, kunnen de boter en de melk soms een bittere smaak hebben. De bladeren kunnen door paardenvoer worden gemengd. Goudvinken zijn bijzonder dol op cichoreizaad.

Cichoreiwortels kunnen worden gemalen en als meel worden gebruikt. Van het melksap dat uit de wortel wordt gewonnen, wordt kauwgom gemaakt. De plant is zelfs als kleurstof gebruikt.

Geschiedenis van cichorei

Deze plant wordt al sinds de oudheid als voedingsplant gebruikt. De oude Grieken, Romeinen en Egyptenaren aten de bladeren in salades en als groente.

Pliny de Oudere, een Romeinse schrijver en natuuronderzoeker, schreef over de vele toepassingen van de plant. Hij beschreef hoe de Romeinen de plant blancheerden en forceerden. Apicius, de Romeinse smulpaap en auteur van een Romeins kookboek, bevatte een recept voor witlof geserveerd met een saus.

Historisch worden de bladeren van oudsher gebruikt als een van de bittere kruiden bij het pascal lamsvlees. Het wordt voor dat doel in de Bijbel genoemd. De vroegste vermelding van de teelt van cichorei in Europa dateert uit de 13e eeuw.

John Parkinson, auteur van “A Garden of Pleasant Flowers,” dat in 1629 werd gepubliceerd, beval de plant aan voor moestuinen. Hij beschreef witlof als een plant met vele diep gelobde smalle bladeren. Charles Dickens schreef over de teelt van de plant in de 19e eeuw.

Eén van de eerste vermeldingen van cichorei in de Amerikaanse koloniën was in 1631. Cichoreizaad stond op de lijst van zaden die op 26 juli van dat jaar naar John Winthrop Jr. werden verscheept. De vroege kolonisten verbouwden het voornamelijk als veevoer of hooi voor hun boerderijdieren, waaronder paarden, koeien en schapen. Cichorei werd ook geplant door Thomas Jefferson en gouverneur James Bowdoin in Massachusetts voor dieren.

Ooit in de geschiedenis van onze natie voegden handelaren routinematig zulke grote hoeveelheden cichoreiwortel aan koffie toe dat consumenten begonnen te klagen. Als gevolg daarvan werden koffiehandelaren later verplicht om het percentage cichorei op hun koffieverpakkingen te vermelden. Tijdens de Tweede Wereldoorlog, toen koffie vrij schaars werd, dronken Amerikanen koffieachtige cichoreidranken.

Verwante soorten

Soms wordt witlof genoemd, andijvie (Cichorium endivia) is een verwante soort die in veel opzichten op witlof lijkt. Dit is ook een goede bijenplant. Hij levert veel nectar en stuifmeel. Bijen zijn dol op andijviebloesems.

Afhankelijk van het weer en klimaat kan andijvie een- of tweejarig zijn. Gewoonlijk overleeft deze de winter en bloeit het tweede jaar. Net als witlof kan het ook als saladegroente worden geteeld.

De witlofplant is bijna identiek aan witlof, behalve dat de bladeren bijna glad zijn met iets meer ondiepe lobben aan de basisbladeren. De bovenste bladeren zijn enigszins klemmend, en variëren van ovaal tot lancetvormig.

De bloemstengel van andijvie is onder de bloembodem duidelijk gezwollen. De bloemhoofdjes van andijvie lijken veel op die van cichorei, en openen zich op hetzelfde moment. Ze zijn blauw tot paars en verschijnen over de hele lengte van de stengels.

Hard tot zone drie, andijvie verdraagt vorst. Het heeft de neiging om door te schieten bij extreem warm weer. Geschikt voor vrijwel alle grondsoorten, maar de voorkeur gaat uit naar een gelijkmatig vochtige bodem met een pH van 5,8 tot 7,0. Hij heeft volle zon nodig.

Endive werd rond 200 v. Chr. al gegeten door de Grieken en Egyptenaren en later door de Romeinen. Het werd genoemd in de geschriften van Plinius de Oudere, Columella, en Ovidius.