Boundless World History

Sparta

Sparta, bekend om haar militaristische cultuur en ongeëvenaarde vrouwenrechten, was een dominante militaire macht in het klassieke Griekenland.

Sparta was een vooraanstaande stadstaat in het oude Griekenland, gelegen aan de oevers van de rivier de Eurotas in Lakonië in het zuidoosten van de Peloponnesos. De stad ontstond als een politieke entiteit rond de 10e eeuw v. Chr., toen de binnenvallende Doriërs de plaatselijke, niet-Dorische bevolking onderwierpen. Rond 650 v. Chr. groeide het uit tot de dominante militaire macht in het oude Griekenland. Gezien zijn militaire superioriteit werd Sparta erkend als de algemene leider van de gecombineerde Griekse strijdkrachten tijdens de Grieks-Perzische oorlogen. Tussen 431 en 404 v. Chr. was Sparta de voornaamste vijand van Athene tijdens de Peloponnesische Oorlog, waaruit het als overwinnaar tevoorschijn kwam, zij het tegen hoge kosten. De nederlaag van Sparta door Thebe in de Slag bij Leuctra in 371 v. Chr. maakte een einde aan de prominente rol van Sparta in Griekenland. Het behield echter zijn politieke onafhankelijkheid tot de Romeinse verovering van Griekenland in 146 v. Chr.

Politieke geografie van het oude Griekenland: De kaart toont de politieke structuur van Griekenland in het Archaïsche tijdperk.

De opkomst van het klassieke Sparta

De Spartanen werden al beschouwd als een landvechtersmacht om rekening mee te houden toen in 480 v. Chr. een kleine groep Spartanen, Thespiërs en Thebanen een legendarische laatste slag leverde in de Slag bij Thermopylae tegen het enorme Perzische leger tijdens de Grieks-Perzische oorlogen. De Griekse troepen leden zeer veel verliezen en werden uiteindelijk omsingeld en verslagen. Een jaar later leidde Sparta een Griekse alliantie tegen de Perzen in de Slag bij Plataea, waar hun superieure wapens, strategie en bronzen pantser een grote troef bleken in het behalen van een klinkende overwinning. Deze beslissende overwinning maakte een einde aan de Grieks-Perzische oorlog en aan de Perzische ambities om Europa binnen te dringen. Ondanks het feit dat de overwinning werd behaald in het kader van een alliantie, kwam deze op het conto van Sparta, de feitelijke leider van de gehele Griekse expeditie.

In de latere klassieke periode streed Sparta tussen Athene, Thebe en Perzië om de suprematie in de regio. Als gevolg van de Peloponnesische Oorlog ontwikkelde Sparta een formidabele zeemacht, waardoor het in staat was vele belangrijke Griekse staten te onderwerpen en zelfs de Atheense elite-marine te overmeesteren. Een periode van Spartaanse hegemonie werd ingeluid aan het einde van de 5e eeuw v. Chr., toen Sparta het Atheense Rijk versloeg en Perzische provincies in Anatolië binnenviel.

Spartaanse cultuur en regering

Sparta functioneerde onder een oligarchie. De staat werd geregeerd door twee erfelijke koningen van de families Agiad en Eurypontid, die beiden afstammelingen van Heracles zouden zijn, en gelijk in gezag waren, zodat de een niet kon optreden tegen de macht en de politieke besluiten van zijn collega. De Spartaanse samenleving, die uniek was in het oude Griekenland vanwege haar sociale systeem en grondwet, was volledig gericht op militaire training en uitmuntendheid. De inwoners werden ingedeeld in Spartiaten (Spartaanse burgers die volledige rechten genoten), Mothakes (niet-Spartaanse, vrije mannen die als Spartanen werden opgevoed), Perioikoi (bevrijde mannen), en Helots (lijfeigenen die eigendom waren van de staat en deel uitmaakten van de tot slaaf gemaakte, niet-Spartaanse, plaatselijke bevolking).

De mannelijke Spartanen begonnen op zevenjarige leeftijd met de militaire training. De training was bedoeld om discipline en fysieke hardheid aan te moedigen, en het belang van de Spartaanse staat te benadrukken. De jongens leefden in gemeenschappelijke eetzalen en, volgens Xenophon, wiens zonen aan de agoge deelnamen, kregen de jongens “precies de juiste hoeveelheid te eten, zodat ze nooit futloos werden omdat ze te vol zaten, terwijl ze ook een voorproefje kregen van wat het is om niet genoeg te hebben”. Naast lichamelijke en wapentraining, leerden de jongens lezen, schrijven, muziek en dansen. Er werden speciale straffen opgelegd als jongens vragen niet voldoende laconiek (d.w.z. kort en geestig) beantwoordden.

Spartaanse Hopliet: Marmeren beeld van een gehelmde hopliet (5e eeuw v.Chr.), Archeologisch Museum van Sparta, Griekenland.

Op 20-jarige leeftijd begon de Spartaanse burger zijn lidmaatschap van een van de syssitia (eetzalen of clubs), die elk uit ongeveer 15 leden bestonden, en verplicht waren. Hier leerde elke groep elkaar te binden en op elkaar te vertrouwen. De Spartanen konden pas op 30-jarige leeftijd voor een openbaar ambt worden gekozen. Alleen inheemse Spartanen werden als volwaardige burgers beschouwd en waren verplicht de bij wet voorgeschreven militaire training te volgen en deel te nemen aan en financieel bij te dragen aan een van de syssitia.

Spartaanse vrouwen

Vrouwelijke Spartaanse burgers genoten een status, macht en respect die ongeëvenaard was in de rest van de klassieke wereld. De hogere status van vrouwen in de Spartaanse samenleving begon al bij de geboorte. Anders dan in Athene, kregen Spartaanse meisjes hetzelfde voedsel als hun broers. Ook werden zij niet opgesloten in het huis van hun vader of verhinderd om te sporten of frisse lucht te krijgen. Spartaanse vrouwen deden zelfs aan sport. Het belangrijkste was dat de Spartaanse wet niet verbood dat een meisje op 12- of 13-jarige leeftijd trouwde, maar dat zij pas eind tiener of begin twintig was. De reden om het huwelijk uit te stellen was de geboorte van gezonde kinderen te verzekeren, maar het effect was dat men de Spartaanse vrouwen de gevaren en de blijvende gezondheidsschade bespaarde die gepaard gingen met zwangerschap onder adolescenten.

De Spartaanse vrouwen, die van jongs af aan beter gevoed waren en fit door lichaamsbeweging, hadden een veel betere kans om hun oude dag te bereiken dan hun zusters in andere Griekse steden, waar de mediane levensverwachting 34,6 jaar was, of ongeveer tien jaar lager dan die van mannen. In tegenstelling tot de Atheense vrouwen, die zware, verhullende kleding droegen en zelden buitenshuis werden gezien, droegen de Spartaanse vrouwen jurken (peplos) met een split aan de zijkanten om vrijer te kunnen bewegen, en bewogen zij zich vrij door de stad, lopend of wagenvoerend.

Cultuur in het klassieke Sparta

Hoewel de Spartaanse samenleving militair en sociaal zeer gereglementeerd was, werden aan slaafgemaakte klassen en vrouwen grotere privileges toegekend in vergelijking met de bevolkingen van andere Griekse stadstaten.

Het Spartaanse politieke systeem

Sparta functioneerde onder een oligarchie. De staat werd geregeerd door twee erfelijke koningen van de families Agiad en Eurypontid, die beiden afstammelingen van Heracles zouden zijn, en gelijk in gezag waren, zodat de een niet kon optreden tegen de macht en de politieke besluiten van zijn collega. De taken van de koningen waren religieus, gerechtelijk en militair van aard. Zij waren de opperpriesters van de staat, en onderhielden contact met Delphi, het heiligdom dat groot gezag uitoefende in de Spartaanse politiek.

In 450 v. Chr. was de rechterlijke macht van de koningen beperkt tot zaken betreffende erfgenamen, adopties, en openbare wegen. Na verloop van tijd werden de koninklijke voorrechten steeds verder ingeperkt totdat de koningen, afgezien van hun dienst als generaals, slechts boegbeelden waren geworden. Vanaf de Grieks-Perzische oorlogen bijvoorbeeld verloren de koningen het recht om de oorlog te verklaren en werden zij in het veld geschaduwd door twee functionarissen, die ephors werden genoemd. De ephors verdrongen ook het leiderschap van de koningen op het gebied van de buitenlandse politiek. Civiele en strafzaken werden ook beslist door ephors, evenals een raad van 28 ouderlingen boven de 60 jaar, de gerousia genoemd. De gerousia werden voor het leven gekozen en behoorden gewoonlijk tot het gezin van een van de twee koningen. De gerousia bespraken belangrijke beleidsbeslissingen van de staat en stelden vervolgens actiealternatieven voor aan de damos – een collectief orgaan van de Spartaanse burgerij, die vervolgens een van de opties koos door te stemmen.

Spartaans burgerschap

Uniek in het oude Griekenland vanwege zijn sociale systeem, was de Spartaanse samenleving volledig gericht op militaire training en uitmuntendheid. De inwoners werden ingedeeld in Spartiaten (Spartaanse burgers, die volledige rechten genoten), Mothakes (niet-Spartaanse, vrije mannen die als Spartanen werden opgevoed), Perioikoi (vrije, maar niet-burgerlijke inwoners), en Helots (lijfeigenen die eigendom waren van de staat en deel uitmaakten van de tot slaaf gemaakte, niet-Spartaanse, plaatselijke bevolking).

Structuur van de Spartaanse samenleving: De Spartaanse samenleving was zeer gereglementeerd, met een duidelijk afgebakend klassensysteem.

De mannelijke Spartanen begonnen op zevenjarige leeftijd met een militaire training. De training was bedoeld om discipline en fysieke hardheid aan te moedigen, en het belang van de Spartaanse staat te benadrukken. Gewoonlijk ondergingen alleen mannen die Spartiaten zouden worden de militaire training, hoewel er twee uitzonderingen op deze regel bestonden. Trophimoi, of “pleegzonen”, uit andere Griekse stadstaten mochten als buitenlandse studenten de opleiding volgen. De Atheense generaal Xenophon stuurde bijvoorbeeld zijn twee zonen als trophimoi naar Sparta. Bovendien konden zonen van een Helot zich als syntrophos inschrijven indien een Spartaat hem formeel adopteerde en zijn schoolgeld betaalde. Als een syntrophos het uitzonderlijk goed deed in zijn opleiding, kon hij gesponsord worden om een Spartiate te worden. Als een Spartaan de kosten van zijn militaire training niet kon betalen, kon hij zijn recht op burgerschap verliezen.

De jongens die de training volgden, woonden in gemeenschappelijke eetzalen en volgens Xenophon, wiens zonen aan de agoge deelnamen, kregen de jongens “precies de juiste hoeveelheid te eten, zodat ze nooit futloos werden door te vol te zitten, terwijl ze ook een voorproefje kregen van wat het is om niet genoeg te hebben”. Naast lichamelijke en wapentraining, leerden de jongens lezen, schrijven, muziek en dansen. Er werden speciale straffen opgelegd als jongens er niet in slaagden vragen voldoende laconiek (d.w.z. kort en geestig) te beantwoorden.

Op 20-jarige leeftijd begon de Spartaanse burger zijn lidmaatschap van een van de syssitia (eetmesses of clubs), die elk uit ongeveer 15 leden bestonden en verplicht waren. Hier leerde elke groep elkaar te binden en op elkaar te vertrouwen. De Spartanen waren niet verkiesbaar voor een openbaar ambt tot zij 30 jaar oud waren. Alleen inheemse Spartanen werden als volwaardige burgers beschouwd, en waren verplicht de bij de wet voorgeschreven militaire training te volgen, en deel te nemen aan, en financieel bij te dragen aan, een van de syssitia.

Heloten

Spartiaten vormden eigenlijk een minderheid binnen Sparta, en Heloten vormden de grootste klasse van inwoners van de stadstaat. Heloten waren oorspronkelijk vrije Grieken die de Spartanen in de strijd hadden verslagen, en vervolgens tot slaven hadden gemaakt. In tegenstelling tot bevolkingsgroepen die door andere Griekse steden werden veroverd, werd de mannelijke Helot-bevolking niet uitgeroeid, en werden vrouwen en kinderen niet als vee behandeld. In plaats daarvan kregen de Heloten een ondergeschikte positie binnen de Spartaanse samenleving, die meer te vergelijken was met die van de horigen in het middeleeuwse Europa. Hoewel Heloten geen stemrecht hadden, genoten zij voor het overige een relatief bevoorrechte positie, in vergelijking met de slavenbevolking in andere Griekse stadstaten.

De Spartaanse dichter Tyrtaios verhaalt dat Heloten mochten trouwen en de helft van de vruchten van hun arbeid mochten behouden. Zij mochten ook religieuze vrijheden uitoefenen en een beperkte hoeveelheid persoonlijke bezittingen bezitten. Tot 6.000 Heloten vergaarden zelfs genoeg rijkdom om in 227 v. Chr. hun eigen vrijheid te kopen.

Omdat Spartiaten full-time soldaten waren, viel handenarbeid ten deel aan de Helotezen die als ongeschoolde lijfeigenen het Spartaanse land bewerkten of het Spartaanse leger vergezelden als niet-strijders. Helote vrouwen werden vaak gebruikt als verpleegsters.

De relatie tussen Heloten en hun Spartaanse meesters was vaak gespannen, en er zijn aanwijzingen dat tenminste één Helote opstand heeft plaatsgevonden rond 465-460 v. Chr. Veel historici beweren dat, omdat de Heloten privileges kregen zoals het onderhouden van familie- en verwantschapsgroepen en het bezit van eigendommen, zij beter in staat waren hun identiteit als overwonnen volk te behouden en daardoor effectiever waren in het organiseren van opstanden. Na verloop van tijd bleef de Spartaanse bevolking afnemen en groeide de Helot-bevolking, en het gebrek aan evenwicht in de macht verergerde de spanningen die er al waren.

Spartaanse vrouwen

De vrouwelijke Spartanen genoten een status, macht en respect die ongeëvenaard was in de rest van de klassieke wereld. De hogere status van vrouwen in de Spartaanse samenleving begon al bij de geboorte. Anders dan in Athene kregen Spartaanse meisjes hetzelfde te eten als hun broers. Ook werden zij niet opgesloten in het huis van hun vader of verhinderd om te sporten of frisse lucht te krijgen. Spartaanse vrouwen deden zelfs aan sport. Het belangrijkste was dat de Spartaanse wet niet verbood dat een meisje op 12- of 13-jarige leeftijd trouwde, maar dat zij pas eind tiener of begin twintig was. De redenen voor het uitstellen van het huwelijk waren om de geboorte van gezonde kinderen te verzekeren, maar het effect was dat de Spartaanse vrouwen de gevaren en de blijvende gezondheidsschade bespaard bleven die gepaard gingen met zwangerschap onder adolescenten.

De Spartaanse vrouwen, die van jongs af aan beter gevoed waren en fit door lichaamsbeweging, hadden een veel betere kans om de oude dag te bereiken dan hun zusters in andere Griekse steden waar de mediane levensverwachting 34,6 jaar was, of ruwweg tien jaar lager dan die van mannen. In tegenstelling tot de Atheense vrouwen, die zware, verhullende kleding droegen en zelden buitenshuis werden gezien, droegen de Spartaanse vrouwen jurken (peplos) met een split aan de zijkanten om vrijer te kunnen bewegen, en bewogen zij zich vrij door de stad, lopend of wagenvoerend.