Vorige zomer, zat Giulia Rossetto, specialist oude teksten aan de Universiteit van Wenen, in de trein naar Pordenone in Noord-Italië, toen ze haar laptop aanzette en een reeks foto’s opende van een manuscript dat bekend staat als “Arabic New Finds 66.”
Het is geen gewoon manuscript. In de oudheid, toen de perkamentvoorraden beperkt waren, was het gebruikelijk om de inkt uit oude manuscripten te schrapen, met chemicaliën of puimstenen, en ze opnieuw te gebruiken. De resulterende dubbele tekst wordt een palimpsest genoemd, en het manuscript dat Rossetto bestudeerde bevatte verschillende pagina’s waarvan de christelijke tekst, een verzameling heiligenlevens geschreven in het Arabisch van de tiende eeuw, een veel oudere tekst verborg eronder, in het vaagste Grieks. Er was niets bekend over wat deze “ondertekst” inhield. Rossetto, een doctorandus, kreeg de foto’s als bijzaak, toen een oudere geleerde klaagde dat hij ze niet kon lezen omdat zijn gezichtsvermogen te zwak was.
Maar dit waren ook geen gewone foto’s. Ze zijn gemaakt met behulp van een geavanceerde techniek die bekend staat als multispectrale beeldvorming, of MSI, waarbij elke pagina van een tekst vele malen wordt gefotografeerd terwijl hij wordt belicht door verschillende kleuren en golflengten licht, en vervolgens met behulp van computeralgoritmen wordt geanalyseerd om een combinatie te vinden die de twee lagen tekst het duidelijkst onderscheidt. Terwijl Rossetto’s trein door de Oostenrijkse Alpen reed, bladerde ze tussen de foto’s, waarbij ze het contrast, de helderheid en de tint aanpaste om de Arabische tekst zo min mogelijk te laten opvallen, terwijl ze de kleine Griekse letters eruit pikte, elk ongeveer drie millimeter groot.
De stijl van het schrift suggereerde dat het waarschijnlijk in Egypte was geschreven in de vijfde of zesde eeuw, en Rossetto verwachtte een andere christelijke tekst. In plaats daarvan begon ze namen uit de mythologie te zien: Persephone, Zeus, Dionysus. Het verloren schrift was klassiek Grieks.
Er was geen internetverbinding in de trein. Maar zodra ze thuis was, haastte Rossetto zich naar haar computer om haar transcriptie te toetsen aan bekende klassieke teksten. “Ik probeerde verschillende combinaties, en er was niets,” herinnert ze zich. “Ik dacht: ‘Wow, dit is iets nieuws.'”
In zijn gedicht “Endymion,” gebaseerd op een Griekse mythe over een herder die geliefd is door de maangodin Selene, bracht John Keats hulde aan de blijvende kracht van superieure kunstwerken. “Een ding van schoonheid is een vreugde voor altijd,” schreef hij. “Its loveliness increases; it will never / Pass into nothingness.” Het blootleggen van verloren poëzie van een oude beschaving waaruit wij zoveel van onze literaire tradities putten, is zeker even opwindend als het blootleggen van een materiële schat.
En deze belofte reikt verder dan de esthetiek. Toen de klassieke Griekse literatuur tijdens de Europese Renaissance werd herontdekt, veranderde dit de westerse beschaving en plantte het zaadjes die ons leven vandaag de dag nog steeds bepalen: Thomas Jefferson’s ideeën over het nastreven van geluk werden door de Griekse filosofen aangewakkerd; suffragisten werden geïnspireerd door Euripides’ heldin Medea. Net als het vinden van een oude foto van een lang overleden familielid, kan het ontdekken van een verloren gegaan stuk tekst ons helpen een glimp op te vangen van onszelf in de mensen die ons voorgingen.
Rossetto’s tekst is slechts een van de honderden waarvan de recuperatie onlangs werd aangekondigd door onderzoekers die deelnemen aan een project om de geheimen van een unieke schatkist te ontcijferen. In de Sinaï-woestijn, in Egypte, herbergt een klooster, St. Catherine’s genaamd, de oudste continu werkende bibliotheek ter wereld, gebruikt door monniken sinds de vierde eeuw. Naast gedrukte boeken bevat de bibliotheek meer dan 3.000 manuscripten, door de eeuwen heen verzameld en opmerkelijk goed bewaard gebleven door het droge en stabiele klimaat. De monniken van de St. Catherine’s hielden er vooral van om ouder perkament te hergebruiken voor hun religieuze teksten. Vandaag de dag bezit de bibliotheek minstens 160 palimpsests – waarschijnlijk de grootste verzameling ter wereld. Maar de oude scribenten deden hun werk frustrerend goed. In de meeste gevallen waren de teksten eronder verborgen en tot nu toe verloren gewaand.
**********
St. Catherine’s, een gemeenschap van zo’n 25 Grieks-Orthodoxe monniken aan de voet van de berg Sinaï, overstijgt de geschiedenis, in die zin dat oude tradities tot op de dag van vandaag voortleven. De eerste schriftelijke vermelding is afkomstig van een verslag van een pelgrim uit de vierde eeuw, Egeria genaamd, die beschreef hoe de monniken haar bijbelse passages voorlazen toen zij een kapel bezocht die was gebouwd ter herinnering aan de brandende struik van Mozes. In de zesde eeuw beschermde de Byzantijnse keizer Justinianus die kapel met forse granieten muren. Vijftienhonderd jaar later staan ze nog overeind.
Als je het nadert, ziet het zandkleurige klooster, laag op de berg genesteld, er nederig en tijdloos uit, als iets dat van de woestijn is gemaakt. Binnen is een wirwar van stenen trappen, bogen en steegjes; een vierkante klokkentoren trekt de blik omhoog naar de grillige bergtoppen erboven. Ondanks de opkomst en ondergang van omringende beschavingen, is het leven hier opmerkelijk weinig veranderd. De eerste dagelijkse eredienst van de monniken begint nog steeds om 4 uur ’s morgens.
Centraal in St. Catherine’s, nu net als in Egeria’s tijd, is de bibliotheek, en de persoon die er de leiding over heeft is ds. Justin Sinaites, die een lange, grijze baard draagt en de zwarte gewaden die traditioneel zijn voor zijn geloof. Geboren in Texas en opgegroeid als protestant, ontdekte Father Justin, zoals hij verkiest genoemd te worden, de Griekse Orthodoxie tijdens zijn studie Byzantijnse geschiedenis aan de Universiteit van Texas in Austin. Na zijn bekering tot het geloof woonde hij meer dan 20 jaar in een klooster in Massachusetts, waar hij als hoofd van de publicaties van het klooster bedreven raakte in het gebruik van computer- en desktop publishing-technologie. In 1996 verhuisde Father Justin naar St. Catherine’s, en toen de abt van het klooster besloot de manuscriptencollectie van de bibliotheek te digitaliseren om ze beschikbaar te maken voor geleerden over de hele wereld, werd Father Justin gevraagd deze inspanning te leiden.
Toen ik Father Justin deze herfst in Egypte telefonisch bereikte, was hij bedachtzaam en welbespraakt, en gaf hij de indruk, net als het klooster zelf, te bestaan op een vlak buiten de wereldse beperkingen. Op de vraag om de fysieke omvang van de bibliotheek te beschrijven, leek hij aanvankelijk verbijsterd. “Ik denk niet in die termen,” zei hij. Tijdens ons gesprek beantwoordde hij mijn vragen stelselmatig met verhalen die honderden jaren in het verleden geworteld waren. Omdat alleen de bibliothecaris toegang had tot de kluizen van de bibliotheek, werden de manuscripten altijd een voor een naar hem toe gebracht, met hun donkere randen en druppels kaarsvet die getuigden van eeuwenlange slijtage en gebruik. “Ik wilde zo graag naar binnen om al het andere te zien, maar dat kon ik niet,” zegt hij. Toen, zo’n tien jaar geleden, “maakten ze mij de bibliothecaris.”
Eindelijk kon hij de volledige collectie verkennen, inclusief de palimpsests. Het probleem was dat er niet veel hoop leek te zijn om ze te lezen. Maar in 2008 kondigden onderzoekers in de Verenigde Staten de voltooiing aan van een tien jaar durend project om met behulp van multispectrale beeldvorming verloren werken van de Griekse wiskundige Archimedes te lezen die verborgen waren onder de liturgie van een 13e-eeuws Byzantijns gebedenboek. Father Justin, die de leden van de groep al kende, vroeg of ze naar St. Catherine’s wilden komen.
De resulterende samenwerking, bekend als het Sinai Palimpsests Project, wordt geleid door Michael Phelps van de in Californië gevestigde Early Manuscripts Electronic Library, een non-profit onderzoeksgroep die samenwerkt met universiteiten zoals UCLA en andere instellingen om historisch bronmateriaal te digitaliseren en toegankelijk te maken voor studie. Vanaf 2011 hebben Phelps en andere leden van het project in vijf jaar tijd 15 bezoeken gebracht aan het klooster, waarbij ze telkens urenlang door de Sinaïwoestijn reden, het gebied waar een voortdurend conflict woedt tussen Egyptische veiligheidstroepen en islamitische militanten. Veel van de palimpsests zijn afkomstig uit een cache van ongeveer 1100 manuscripten die in 1975 in een toren van de noordelijke muur van het klooster zijn gevonden, en bestaan uit beschadigde bladeren die zijn achtergebleven toen de bibliotheek in de 18e eeuw werd verplaatst, en vervolgens ter bescherming na een aardbeving werden verborgen. Ze zijn tondeldroog, vallen in stukken en worden vaak door ratten opgepeuzeld.
Pater Justin bracht elke palimpsest om beurten naar buiten om te worden gefotografeerd door de hoofdcameraman van het project, Damianos Kasotakis, die een 50-megapixelcamera gebruikte die in Californië op maat was gemaakt. Het fotograferen van elke pagina duurde ongeveer zeven minuten, waarbij de sluiter herhaaldelijk klikte terwijl de pagina werd belicht door infrarood, zichtbaar en ultraviolet licht dat het hele kleurenspectrum besloeg. De onderzoekers speelden met verschillende filters, belichting vanuit vreemde hoeken, alles wat ze maar konden bedenken om details van het oppervlak van een bladzijde naar voren te halen. Vervolgens “stapelde” een groep beeldspecialisten in de Verenigde Staten de beelden van elke pagina tot een “digitale kubus” en ontwierp algoritmen, sommige gebaseerd op satellietbeeldtechnologie, die de letters onder de overtekst het duidelijkst zouden herkennen en verbeteren.
“Je gooit er gewoon alles tegenaan wat je kunt bedenken,” zegt Kasotakis, “en bidt voor het beste.”
**********
Misschien luisterde er iemand mee. Eind vorige maand kondigden het klooster en de Early Manuscripts Electronic Library op een conferentie in Athene aan dat ze in vijf jaar tijd 6.800 pagina’s van 74 palimpsests hadden afgebeeld, die begin 2018 door UCLA online toegankelijk zullen worden gemaakt. Tot dusver heeft hun werk meer dan 284 uitgewiste teksten in tien talen aan het licht gebracht, waaronder klassieke, christelijke en joodse teksten die dateren van de vijfde eeuw tot de twaalfde eeuw. De collectie wordt vergeleken met de grootste manuscriptvondsten van de 20e eeuw, waaronder de Nag Hammadi-codes van Egypte en de Dode Zee-rollen.
In het kader van het Sinai Palimpsests Project buigen nu al zo’n twee dozijn geleerden uit heel Europa, de Verenigde Staten en het Midden-Oosten zich over deze teksten. Een van de meest opwindende vondsten is een palimpsest die bestaat uit fragmenten van tenminste tien oudere boeken. Het manuscript is op zichzelf al een belangrijke tekst: de vroegst bekende versie van de christelijke evangeliën in het Arabisch, daterend uit de achtste of negende eeuw. Maar wat eronder ligt, voorspelt Phelps, maakt het tot een “beroemd manuscript” – verschillende tot nu toe onbekende medische teksten, daterend uit de vijfde of zesde eeuw, waaronder recepten voor medicijnen, instructies voor chirurgische ingrepen (waaronder het verwijderen van een tumor), en verwijzingen naar andere traktaten die aanwijzingen kunnen geven over de grondslagen van de oude geneeskunde.
Een ander fragment van dit palimpsest bevat een prachtige illustratie van twee pagina’s met een bloeiende plant – uit een “kruid,” of gids voor geneeskrachtige planten, waarvan Nigel Wilson, een classicus in Oxford die de tekst bestudeert, denkt dat het een werk kan zijn van Crateuas, arts van de door vergif geobsedeerde Anatolische koning Mithradates in de eerste eeuw v. Chr.Kopieën van zijn tekeningen die pas 600 jaar na zijn dood werden gemaakt, zijn bewaard gebleven, maar tot nu toe kenden we zijn geschriften alleen van citaten van de eerste-eeuwse arts Dioscorides. “Dit is het eerste fragment dat we hebben van een echt manuscript van zijn werk,” zegt Wilson.
Uit dezelfde palimpsest heeft Agamemnon Tselikas, directeur van het Centrum voor Geschiedenis en Paleografie in Athene, de vroegst bekende versies teruggevonden van klassieke teksten van Hippocrates, de vader van de westerse geneeskunde, die vier eeuwen ouder zijn dan alle eerder bekende kopieën. Andere fragmenten zijn zo onverwacht als een versie van een oud Grieks avonturenverhaal genaamd Apollonius van Tyrus, die nu de oudst bekende Latijnse vertaling is en de vroegst bekende met illustraties met 500 jaar.
Giulia Rossetto, die haar eigen beroemde manuscript ontdekte aan boord van een treinreis naar Italië, is nog steeds bezig de implicaties van haar vondst samen te stellen. Tot nu toe heeft zij 89 regels tekst ontcijferd (waarvan vele onvolledig) en geleerd dat zij behoren tot een tot nu toe onbekend gedicht, geschreven in Griekse hexameter – hetzelfde schema dat gebruikt wordt voor de epen van Homerus. Ze vertellen over een mythe waarin Dionysus, de jonge zoon van Zeus en Persephone, op een troon zit terwijl een groep moordzuchtige Titanen zijn vertrouwen probeert te winnen. Rossetto vond ook het getal 23 in de tekst, dat volgens haar een boeknummer aanduidt, wat er volgens haar op wijst dat de regels afkomstig zouden kunnen zijn uit de Rapsodieën, die door de ouden werden toegeschreven aan de mythische dichter Orpheus en die, net als de gedichten van Homerus, in 24 boeken werden verzameld. De rapsodieën werden tot zeker in de zesde eeuw uitgebreid bestudeerd, maar zijn tegenwoordig alleen nog bekend door fragmentarische citaten van latere filosofen.
Nu heeft Rossetto mogelijk regels uit de Rapsodieën zelf gevonden. De ontdekking, zegt Claudia Rapp, professor in Byzantijnse studies aan de Universiteit van Wenen en Rossetto’s promotor, is iets dat misschien maar eens in een generatie voorkomt. “De droom van iedereen die met palimpsest materiaal werkt is om voorheen onbekende stukjes klassieke teksten uit de heidense oudheid te vinden.”
**********
De geheimen van elk individueel manuscript zullen geleerden nog jaren bezig houden. Maar er is een nog grotere ontdekking die uit dit project voortkomt, naast de vele tekstuele onthullingen: de verrassende geschiedenis van St. Catherine’s zelf.
Rapp, die ook als wetenschappelijk directeur van het Sinai project fungeert, is vooral geïntrigeerd door wat de palimpsests onthullen over het proces waarbij perkamenten werden hergebruikt. In geen van de gevallen is er een duidelijke relatie tussen de boventekst en de ondertekst, zegt ze. Verspreide pagina’s uit meerdere oudere manuscripten, in verschillende talen, werden vaak samengevoegd om een nieuw boek te maken. In plaats van dat individuele schriftgeleerden manuscripten selecteerden om schoon te schrapen voor persoonlijk gebruik, suggereert dit een georganiseerde productie, misschien zelfs commerciële circulatie, van gerecyclede perkamenten vellen.
En de enorme verscheidenheid aan talen die aan het licht kwam, was totaal onverwacht. Sommige teksten helpen zelfs om verloren gegane talen te reconstrueren, waaronder Kaukasisch Albanees, dat werd gesproken in een oud koninkrijk in het huidige Azerbeidzjan, en christelijk Palestijns Aramees, dat tot de 13e eeuw door christenen in Palestina werd gebruikt.
Onderzoekers ontdekten ook verschillende Griekse teksten die waren vertaald in het Syrisch, dat eerst werd gesproken door Syrische christenen voordat het een belangrijke literaire taal werd in het hele Midden-Oosten. We weten al dat in de achtste en negende eeuw het Islamitische kalifaat, toen gevestigd in Bagdad, een enorm programma sponsorde om Griekse klassieke kennis via het Syrisch in het Arabisch te vertalen (een project dat veel van de klassieke Westerse kennis tijdens de Donkere Middeleeuwen heeft helpen redden). Deze Syrische onderteksten laten zien dat christelijke geleerden aan St. Catharina deel uitmaakten van deze inspanning. “We kunnen deze grote vertaalbeweging in proces zien,” zegt Phelps.
Elke verrassing voegt een stukje aan de puzzel toe. De ontdekking van twee onbekende christelijke teksten in de oude taal van Ge’ez suggereert dat Ethiopische monniken, die in de oudheid niet veel contact met de Sinaï zouden hebben gehad, ooit in het klooster kunnen hebben geoefend. Eén palimpsest, die door Michelle Brown, voormalig conservator van de British Library in Londen, wordt omschreven als een “Sinai sandwich”, is opmerkelijk vanwege de relatie die het suggereert tussen vier verschillende tekstlagen. De oudste laag is geschreven in het Grieks, in St. Catharina. Daarna volgt een ondertekst in een Latijns schrift dat rond het begin van de zevende eeuw in Italië werd gebruikt, dan een achtste-eeuws Latijns insulair schrift, een schrijfstijl die door monniken in Ierland werd ontwikkeld en op de Britse eilanden tot bloei kwam. De bovenste laag is een Arabisch schrift, geschreven in St. Catherine’s rond het begin van de tiende eeuw.
Dit is een echte doorbraak-een “rokend pistool”, zegt Brown. Geleerden hebben aangenomen dat er weinig contact was tussen het Midden-Oosten en het Westen in de Middeleeuwen, vóór de kruistochten, maar Brown vermoedde op grond van wat ze al kon opmaken uit het palimpsest en andere fragmenten in de St. De gelaagdheid van deze geschriften die door de nieuwe beeldvorming aan het licht komt, ondersteunt haar vermoeden. Het is hoogst onwaarschijnlijk dat de pagina’s van Sinaï naar Rome, naar Brittannië, en weer terug zijn gedragen. In plaats daarvan, zegt ze, moeten monniken uit deze verschillende westerse gemeenschappen door de eeuwen heen aan St. Catherine’s hebben gewerkt.
Voeg dat allemaal samen, en onze kijk op deze nederige buitenpost is veranderd. We zouden de Sinaï woestijn kunnen zien als een afgelegen wildernis waar de Joden decennia lang rondzwierven na hun ontsnapping uit de Egyptische slavernij. Maar de diverse vondsten van het palimpsests project bieden een verbluffende getuigenis van de rol van St. Catharina als een levendig kosmopolitisch centrum en een belangrijke speler in de culturele geschiedenis van Oost en West, waar mensen van verschillende talen en gemeenschappen elkaar ontmoetten en praktijken en intellectuele tradities uitwisselden. “Het is een plaats waar mensen de moeite namen om naartoe te reizen,” zegt Rapp. “En ze kwamen van over de hele wereld.”
**********
Voor Father Justin is het project een opmerkelijke kans om wat hij noemt een “levende traditie” in St. Catherine’s uit te breiden, waarin elk manuscript niet alleen een heilig object is, maar ook een tastbare getuige voor bezoekers uit het verre verleden. Eeuwenlang beschermden de muren van het klooster deze manuscripten, maar de politieke situatie buiten het klooster blijft turbulent; afgelopen voorjaar doodden aan ISIS gelieerde militanten een politieagent op een paar honderd meter afstand van de poorten. Hoewel Father Justin benadrukt dat dit gevaar niet representatief is, hoopt hij dat het beeldvormingsproject zal helpen om de schatten van de manuscripten nog eeuwenlang te beschermen: “Dat is onze plicht en onze uitdaging vandaag.”
Abonneer je nu op Smithsonian magazine voor slechts $12
Dit artikel is een selectie uit het januari/februari nummer van Smithsonian magazine
Koop
Geef een antwoord